Đề thi, bài tập trắc nghiệm online Hoá dược – Đề 1

Trong quá trình phát hiện thuốc, 'hit' là một hợp chất được xác định có hoạt tính sinh học mong muốn trong quá trình sàng lọc ban đầu (ví dụ: sàng lọc thư viện hợp chất). 'Lead' (hợp chất dẫn đầu) là một hợp chất 'hit' đã được xác nhận hoạt tính, có cấu trúc hứa hẹn, và được lựa chọn để tiếp tục tối ưu hóa và phát triển thành thuốc tiềm năng.

Tương tác thuốc (drug interaction) là tình huống khi tác dụng của một thuốc bị thay đổi do sự hiện diện của một thuốc khác, thức ăn, hoặc chất khác. Các cơ chế tương tác thuốc rất đa dạng, có thể xảy ra ở giai đoạn dược động học (ảnh hưởng đến hấp thu, phân bố, chuyển hóa, thải trừ - ADME) hoặc dược lực học (tương tác tại thụ thể hoặc đích tác dụng).

Hóa học tổ hợp (combinatorial chemistry) là một phương pháp tổng hợp nhanh chóng và hiệu quả một số lượng lớn các hợp chất khác nhau (thư viện hợp chất). Phương pháp này được ứng dụng rộng rãi trong hóa dược để tạo ra các thư viện hợp chất đa dạng, phục vụ cho quá trình sàng lọc hoạt tính sinh học và phát hiện các hợp chất dẫn đầu tiềm năng.

Mô hình hóa phân tử (molecular modeling) và tin sinh học (bioinformatics) là các công cụ mạnh mẽ trong hóa dược hiện đại. Chúng được sử dụng để mô phỏng và nghiên cứu cấu trúc phân tử, tương tác thuốc - đích tác dụng, dự đoán hoạt tính sinh học, sàng lọc ảo các hợp chất tiềm năng, và tối ưu hóa cấu trúc thuốc.

Hệ thống đưa thuốc (drug delivery system - DDS) là các công nghệ và phương pháp được phát triển để cải thiện việc vận chuyển thuốc đến vị trí tác dụng trong cơ thể một cách hiệu quả và kiểm soát hơn. Mục tiêu của DDS là tối ưu hóa hiệu quả điều trị, giảm tác dụng phụ bằng cách kiểm soát thời gian, tốc độ và vị trí giải phóng thuốc, và tăng tính tuân thủ điều trị của bệnh nhân.

Nhóm mang dược lực (pharmacophore) là một khái niệm quan trọng trong thiết kế thuốc. Nó là tập hợp các đặc điểm cấu trúc không gian (ví dụ: nhóm chức, vị trí tương đối, tương tác) cần thiết để một phân tử có thể tương tác với đích tác dụng sinh học và tạo ra hoạt tính dược lý mong muốn.

Thử nghiệm tiền lâm sàng là giai đoạn nghiên cứu trước khi thử nghiệm trên người, bao gồm các nghiên cứu in vitro (trong ống nghiệm) và in vivo (trên động vật). Mục tiêu chính là đánh giá tính an toàn (độc tính) và hiệu quả ban đầu của thuốc, cũng như dược động học và dược lực học cơ bản.

Dược động học quần thể (population pharmacokinetics) là một lĩnh vực nghiên cứu ứng dụng các mô hình thống kê và toán học để mô tả và dự đoán sự thay đổi dược động học của thuốc giữa các cá thể bệnh nhân trong một quần thể. Mục tiêu là xác định các yếu tố (ví dụ: tuổi, giới tính, chức năng gan thận, di truyền) ảnh hưởng đến dược động học và giúp cá nhân hóa liều dùng thuốc để tối ưu hóa hiệu quả và an toàn.

Nhóm thế (substituent) là các nguyên tử hoặc nhóm nguyên tử gắn vào khung cấu trúc cơ bản của phân tử thuốc. Sự thay đổi nhóm thế có thể tác động đáng kể đến các đặc tính vật lý hóa học của thuốc (độ tan, độ lipophil, tính acid-base, v.v.) và hoạt tính sinh học (khả năng tương tác với đích tác dụng, dược động học). Do đó, việc lựa chọn và thay đổi nhóm thế là một chiến lược quan trọng trong tối ưu hóa cấu trúc thuốc.

Phân tích SAR (Structure-Activity Relationship - Quan hệ Cấu trúc - Hoạt tính) là một nguyên tắc cơ bản trong hóa dược. Nó tập trung vào việc nghiên cứu và xác định mối liên hệ giữa sự thay đổi cấu trúc hóa học của một phân tử thuốc và sự thay đổi tương ứng trong hoạt tính sinh học của nó. Điều này giúp tối ưu hóa cấu trúc thuốc.

Thụ thể (receptor) là các protein đặc hiệu trên bề mặt tế bào hoặc trong tế bào chất, đóng vai trò trung gian trong tác dụng của thuốc và các chất nội sinh (hormone, chất dẫn truyền thần kinh). Thuốc gắn kết với thụ thể tạo thành phức hợp thuốc - thụ thể, kích hoạt hoặc ức chế các quá trình sinh hóa và sinh lý, dẫn đến đáp ứng dược lý.

Chất chủ vận (agonist) là thuốc gắn vào thụ thể và kích hoạt nó, tạo ra đáp ứng sinh học tương tự như chất nội sinh. Chất đối kháng (antagonist) gắn vào thụ thể nhưng không kích hoạt, mà ngăn chặn chất chủ vận hoặc chất nội sinh gắn vào thụ thể và ngăn chặn đáp ứng sinh học.

Sàng lọc ảo (virtual screening) là một kỹ thuật tin sinh học quan trọng trong phát hiện thuốc. Nó sử dụng các công cụ máy tính và mô hình hóa phân tử để sàng lọc một thư viện lớn các hợp chất (có thể hàng triệu) một cách nhanh chóng. Mục tiêu là xác định các hợp chất có khả năng tương tác tốt với đích tác dụng đã biết (ví dụ: enzyme, thụ thể) và có tiềm năng trở thành thuốc.

Độ chọn lọc (selectivity) của thuốc là khả năng thuốc ưu tiên tác động lên đích tác dụng mong muốn (ví dụ: thụ thể gây bệnh) so với các đích khác trong cơ thể. Độ chọn lọc cao là rất quan trọng để giảm thiểu tác dụng phụ, vì thuốc ít tác động lên các đích không liên quan đến bệnh, do đó giảm nguy cơ gây ra các phản ứng bất lợi.

Tương tác thuốc - đích tác dụng (thường là protein, enzyme, thụ thể) là một quá trình phức tạp liên quan đến nhiều loại liên kết hóa học. Các liên kết không cộng hóa trị như liên kết ion, liên kết hydro, tương tác Van der Waals và tương tác kỵ nước đóng vai trò quan trọng trong sự nhận biết và liên kết giữa thuốc và đích tác dụng. Trong một số trường hợp, liên kết cộng hóa trị cũng có thể xảy ra (ví dụ: thuốc alkyl hóa).

Hoá dược học, hay Hóa học dược phẩm, là ngành khoa học nghiên cứu về thiết kế, tổng hợp và phát triển các hợp chất có hoạt tính sinh học để sử dụng làm thuốc. Trọng tâm chính là mối quan hệ cấu trúc - tác dụng (SAR), tức là làm thế nào cấu trúc hóa học ảnh hưởng đến tác dụng dược lý.

Phân tích dược lý (pharmacological assay) là các thử nghiệm được thiết kế để đánh giá hoạt tính sinh học của thuốc hoặc hợp chất tiềm năng. Các assay này có thể được thực hiện in vitro (ví dụ: trên tế bào, enzyme) hoặc in vivo (trên động vật) để đo lường tác dụng dược lý mong muốn và đánh giá hiệu quả của thuốc.

Phương pháp tiếp cận dựa trên đích tác dụng (target-based drug discovery) là một chiến lược phát hiện thuốc hiện đại. Nó bắt đầu bằng việc xác định và nghiên cứu một đích tác dụng sinh học cụ thể (thường là protein) được cho là đóng vai trò quan trọng trong bệnh lý. Sau đó, các nhà khoa học tìm kiếm hoặc thiết kế các hợp chất có khả năng tác động lên đích tác dụng này để điều trị bệnh.

Đồng phân lập thể (stereoisomers) là các phân tử có cùng công thức phân tử và liên kết hóa học, nhưng khác nhau về cấu hình không gian. Đối với thuốc, các đồng phân lập thể (đặc biệt là enantiomers) có thể có hoạt tính sinh học, dược động học (ADME), và độc tính khác nhau do sự khác biệt trong tương tác với các phân tử sinh học chiral trong cơ thể (ví dụ: enzyme, thụ thể).

Tối ưu hóa cấu trúc thuốc (drug optimization) là quá trình cải thiện cấu trúc hóa học của một hợp chất dẫn đầu để đạt được các đặc tính dược lý mong muốn. Mục tiêu chính là cải thiện hiệu quả điều trị, giảm tác dụng phụ, cải thiện dược động học (hấp thu, phân bố, chuyển hóa, thải trừ - ADME), và tăng tính chọn lọc trên đích tác dụng.

Sinh khả dụng (bioavailability) là một thông số dược động học quan trọng, biểu thị tỷ lệ phần trăm của liều thuốc dùng (thường là đường uống) đi vào tuần hoàn chung và có mặt ở dạng không thay đổi (dạng hoạt tính). Nó phản ánh mức độ hấp thu và chuyển hóa bước một của thuốc.

Trong hóa dược và sinh hóa, ligand là một thuật ngữ chung để chỉ bất kỳ phân tử nào có khả năng gắn kết một cách đặc hiệu với một phân tử sinh học lớn hơn, thường là protein. Thuốc là một loại ligand, gắn kết với các đích tác dụng như thụ thể, enzyme, hoặc kênh ion để tạo ra tác dụng dược lý.

ADME là viết tắt của Absorption (Hấp thu), Distribution (Phân bố), Metabolism (Chuyển hóa), và Excretion (Thải trừ). Đây là bốn quá trình dược động học chính mô tả số phận của thuốc trong cơ thể, từ khi dùng thuốc đến khi thuốc được loại bỏ hoàn toàn. Các quá trình ADME quyết định nồng độ thuốc tại đích tác dụng và do đó ảnh hưởng đến hiệu quả và độc tính của thuốc.

Tiền chất thuốc (prodrug) là một hợp chất không hoạt tính hoặc ít hoạt tính được thiết kế để chuyển hóa thành dạng thuốc có hoạt tính trong cơ thể thông qua các quá trình sinh học như enzyme hoặc pH sinh lý. Mục đích là cải thiện các đặc tính dược động học hoặc dược lực học của thuốc.

Thiết kế thuốc dựa trên cấu trúc (structure-based drug design - SBDD) là một phương pháp thiết kế thuốcRational. Nó sử dụng thông tin cấu trúc ba chiều (3D) của đích tác dụng sinh học (thường là protein), thu được từ các phương pháp như tinh thể học tia X hoặc NMR, để thiết kế và tối ưu hóa cấu trúc phân tử thuốc. Mục tiêu là tạo ra các thuốc có khả năng liên kết mạnh mẽ và đặc hiệu với đích tác dụng.

Tái định vị thuốc (drug repurposing) hoặc tái sử dụng thuốc (drug repositioning) là chiến lược tìm kiếm các ứng dụng điều trị mới cho các thuốc đã được phê duyệt và sử dụng cho các bệnh khác. Điều này có thể giúp rút ngắn thời gian và chi phí phát triển thuốc mới, vì các thuốc đã được phê duyệt đã trải qua các thử nghiệm an toàn ban đầu.

Gan là cơ quan chính thực hiện quá trình chuyển hóa thuốc (drug metabolism). Gan chứa nhiều enzyme chuyển hóa thuốc khác nhau, đặc biệt là hệ enzyme cytochrome P450 (CYP450), đóng vai trò quan trọng trong việc biến đổi cấu trúc hóa học của thuốc, thường để tăng tính tan trong nước và dễ dàng đào thải.

QSAR (Quantitative Structure-Activity Relationship - Quan hệ Định lượng Cấu trúc - Hoạt tính) là một phương pháp tin sinh học và hóa tin học. Nó sử dụng các mô hình toán học và thống kê để thiết lập mối quan hệ định lượng giữa các đặc điểm cấu trúc hóa học (ví dụ: các thông số vật lý hóa học) và hoạt tính sinh học của một loạt các hợp chất. QSAR được dùng để dự đoán hoạt tính của các hợp chất mới dựa trên cấu trúc của chúng.

Trung tâm bất đối (chiral center) là một nguyên tử carbon (thường) liên kết với bốn nhóm thế khác nhau. Sự tồn tại của trung tâm bất đối tạo ra các đồng phân lập thể (enantiomers), có thể có hoạt tính sinh học khác nhau và ảnh hưởng đến tác dụng của thuốc.

Tính tan (solubility) của thuốc, đặc biệt là độ tan trong nước, là một yếu tố quan trọng quyết định khả năng hấp thu thuốc từ đường tiêu hóa, sinh khả dụng (tỷ lệ thuốc vào tuần hoàn chung), và khả năng bào chế thuốc (ví dụ: dạng dung dịch tiêm). Thuốc cần có độ tan phù hợp để có thể hòa tan trong môi trường sinh học và được hấp thu vào cơ thể.