Đề thi, bài tập trắc nghiệm online Hoá dược – Đề 11

Thuốc ức chế enzyme (enzyme inhibitors) hoạt động bằng cách gắn vào enzyme và làm giảm hoặc ngăn chặn hoạt động xúc tác của enzyme. Cơ chế phổ biến là cạnh tranh với cơ chất tự nhiên để gắn vào trung tâm hoạt động của enzyme, ngăn enzyme thực hiện phản ứng sinh hóa bình thường.

Đồng phân lập thể (stereoisomers) là các phân tử có cùng công thức phân tử và trình tự liên kết các nguyên tử (cấu trúc liên kết giống nhau), nhưng lại khác nhau về sự sắp xếp không gian của các nguyên tử trong phân tử (cấu hình không gian khác nhau). Điều này rất quan trọng trong hóa dược vì đồng phân lập thể có thể có hoạt tính sinh học khác nhau.

Phân tích QSAR (Quantitative Structure-Activity Relationship) sử dụng các phương pháp thống kê và mô hình toán học để xây dựng mối quan hệ định lượng giữa cấu trúc hóa học của một loạt hợp chất và hoạt tính sinh học của chúng. Các mô hình QSAR có thể dự đoán hoạt tính của các hợp chất mới dựa trên cấu trúc của chúng.

Phân tích đa hình (polymorphism analysis) nghiên cứu các dạng tinh thể khác nhau (đa hình) của một hợp chất thuốc. Các dạng đa hình có thể có các đặc tính vật lý khác nhau, đặc biệt là độ tan và tốc độ hòa tan, điều này có thể ảnh hưởng đáng kể đến sinh khả dụng và hiệu quả điều trị của thuốc. Do đó, kiểm soát dạng đa hình là rất quan trọng trong phát triển thuốc.

Tương tác đối kháng (antagonism) xảy ra khi tác dụng của một thuốc bị giảm hoặc mất đi do sự có mặt của một thuốc khác. Điều này có thể xảy ra khi hai thuốc cạnh tranh cùng một thụ thể (đối kháng cạnh tranh) hoặc khi một thuốc ngăn chặn tác dụng của thuốc khác thông qua cơ chế khác (đối kháng không cạnh tranh).

Phân tích tương đồng (similarity analysis) là một phương pháp tin sinh học được sử dụng để tìm kiếm các hợp chất trong cơ sở dữ liệu có cấu trúc tương tự như một hợp chất 'tham chiếu' đã biết (ví dụ, một hợp chất có hoạt tính dược lý). Nó dựa trên giả định rằng các hợp chất có cấu trúc tương tự có thể có hoạt tính sinh học tương tự, và được sử dụng trong khám phá thuốc để xác định các ứng viên tiềm năng.

Phản ứng giai đoạn 2 (phase II metabolism) là các phản ứng liên hợp, trong đó thuốc hoặc chất chuyển hóa giai đoạn 1 được liên kết với các phân tử nội sinh như acid glucuronic, sulfate, glutathione, acetyl CoA... để tăng tính tan trong nước và dễ dàng thải trừ qua nước tiểu hoặc mật.

Thuốc ức chế kênh ion (ion channel blockers) hoạt động bằng cách gắn vào kênh ion (ví dụ, kênh natri, kênh canxi, kênh kali) trên màng tế bào và ngăn chặn dòng ion qua kênh. Điều này làm thay đổi điện thế màng tế bào và ảnh hưởng đến chức năng tế bào, được sử dụng để điều trị nhiều bệnh như tăng huyết áp, rối loạn nhịp tim, đau và động kinh.

Liên kết hydro đóng vai trò quan trọng nhất trong tương tác thuốc-receptor vì chúng đủ mạnh để tạo ra sự gắn kết ổn định nhưng cũng đủ yếu để có thể đảo ngược, cho phép receptor trở lại trạng thái ban đầu sau khi thuốc rời đi. Các liên kết khác cũng có vai trò, nhưng liên kết hydro thường là chủ đạo trong nhiều tương tác thuốc-receptor quan trọng.

Tiền chất thuốc (prodrug) là hợp chất không hoặc ít có hoạt tính dược lý, nhưng sau khi vào cơ thể sẽ được chuyển hóa (thường là enzyme xúc tác) thành dạng thuốc có hoạt tính, nhằm cải thiện các đặc tính dược động học hoặc dược lực học của thuốc.

Sàng lọc ảo (virtual screening) là một phương pháp tin sinh học được sử dụng trong giai đoạn sàng lọc ban đầu (hit identification) để nhanh chóng sàng lọc hàng triệu hợp chất trong cơ sở dữ liệu, nhằm xác định các 'hit' - các hợp chất có khả năng tương tác với mục tiêu thuốc mong muốn. Nó giúp tiết kiệm thời gian và chi phí so với sàng lọc thực nghiệm truyền thống.

Chất đối kháng thụ thể (receptor antagonist) là thuốc gắn vào thụ thể nhưng không kích hoạt thụ thể. Thay vào đó, nó ngăn chặn chất chủ vận nội sinh (ví dụ, hormone, chất dẫn truyền thần kinh) hoặc chất chủ vận ngoại sinh (thuốc khác) gắn vào thụ thể và kích hoạt nó, do đó ức chế đáp ứng sinh học của thụ thể. Ví dụ, thuốc chẹn beta (beta-blockers) là chất đối kháng thụ thể beta-adrenergic.

Dược động học quần thể (population pharmacokinetics) là một nhánh của dược động học nghiên cứu sự biến thiên (variability) trong nồng độ thuốc theo thời gian giữa các cá thể trong một quần thể bệnh nhân. Nó giúp hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến dược động học (ví dụ, tuổi, giới tính, di truyền, bệnh lý) và tối ưu hóa liều dùng cho từng nhóm bệnh nhân.

Tối ưu hóa cấu trúc (lead optimization) là giai đoạn quan trọng trong thiết kế thuốc, tập trung vào việc cải thiện các đặc tính dược động học (ADME) và dược lực học (hoạt tính, chọn lọc) của hợp chất dẫn đầu (lead compound) để tạo ra ứng viên thuốc tiềm năng.

Chất chủ vận thụ thể (receptor agonist) là thuốc gắn vào thụ thể và kích hoạt thụ thể, tạo ra một đáp ứng sinh học tương tự như chất nội sinh (ligand tự nhiên) của thụ thể đó. Ví dụ, morphine là chất chủ vận thụ thể opioid, gây giảm đau.

Tính chọn lọc (selectivity) của thuốc là khả năng thuốc tác động ưu tiên lên mục tiêu dược lý mong muốn (ví dụ, một thụ thể hoặc enzyme cụ thể) so với các mục tiêu khác. Tính chọn lọc cao giúp giảm thiểu tác dụng phụ, do thuốc ít tác động lên các hệ thống sinh học không liên quan đến bệnh cần điều trị.

Docking phân tử (molecular docking) là một phương pháp tin sinh học sử dụng thuật toán máy tính để mô phỏng và dự đoán cách một phân tử nhỏ (thuốc tiềm năng) gắn kết với một protein mục tiêu (ví dụ, enzyme, thụ thể). Nó giúp đánh giá ái lực gắn kết và xác định vị trí gắn kết tối ưu, hỗ trợ thiết kế và tối ưu hóa thuốc.

Nhiều thuốc mới phát triển có độ tan kém trong nước, dẫn đến sinh khả dụng đường uống thấp. Cải thiện độ tan của thuốc là mục tiêu quan trọng trong hóa dược để tăng cường hấp thu thuốc qua đường tiêu hóa và cải thiện hiệu quả điều trị.

Thử nghiệm tiền lâm sàng (preclinical studies) được thực hiện trước khi thử nghiệm trên người, sử dụng mô hình tế bào (in vitro) và động vật (in vivo) để đánh giá tính an toàn và hiệu quả ban đầu của thuốc, cũng như dược động học và dược lực học. Mục tiêu là thu thập dữ liệu để quyết định xem có nên tiến hành thử nghiệm lâm sàng trên người hay không.

Sinh khả dụng (bioavailability) định nghĩa tỷ lệ phần trăm thuốc không biến đổi từ dạng bào chế đi vào tuần hoàn chung và tốc độ thuốc đi vào tuần hoàn chung. Nó thể hiện mức độ và tốc độ hấp thu của thuốc từ dạng bào chế.

Nhóm mang dược lực (pharmacophore) là tập hợp các đặc điểm cấu trúc không gian cần thiết để đảm bảo hoạt tính dược lý của một phân tử thuốc. Nó bao gồm các nhóm chức và vị trí tương đối của chúng trong không gian, quyết định khả năng tương tác của thuốc với mục tiêu sinh học.

Nghiên cứu SAR (Structure-Activity Relationship – Quan hệ cấu trúc-hoạt tính) tập trung vào việc khám phá và định lượng mối quan hệ giữa sự thay đổi trong cấu trúc hóa học của một loạt các hợp chất (thường là dẫn chất của một hợp chất gốc) và sự thay đổi tương ứng trong hoạt tính sinh học hoặc dược lý của chúng. Mục tiêu là tối ưu hóa cấu trúc để tăng hoạt tính hoặc cải thiện các đặc tính khác.

Enzyme CYP450 là một họ enzyme chính tham gia vào quá trình chuyển hóa thuốc giai đoạn 1 (phase I metabolism) tại gan. Chúng oxy hóa thuốc, thường làm thay đổi hoạt tính và tăng tính tan trong nước để dễ dàng thải trừ.

Thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 3 (phase III clinical trial) là giai đoạn cuối cùng trước khi thuốc được phê duyệt lưu hành, được thực hiện trên số lượng lớn bệnh nhân mắc bệnh mục tiêu để xác nhận hiệu quả điều trị (efficacy) và theo dõi tác dụng phụ trên quy mô lớn hơn. Dữ liệu từ giai đoạn 3 là quan trọng để cơ quan quản lý dược phẩm đánh giá lợi ích và rủi ro của thuốc.

Thuốc liên kết kháng thể (ADCs) sử dụng liên kết cộng hóa trị có thể phân cắt để gắn thuốc hóa trị (payload) vào kháng thể đơn dòng. Liên kết này ổn định trong tuần hoàn nhưng có thể bị phân cắt trong tế bào đích (ví dụ, tế bào ung thư), giải phóng thuốc để tiêu diệt tế bào đích.

Hóa học tổ hợp (combinatorial chemistry) là phương pháp tổng hợp nhanh chóng và hiệu quả một số lượng lớn các hợp chất khác nhau (thư viện hợp chất) bằng cách kết hợp các khối xây dựng (building blocks) theo nhiều cách khác nhau. Nó được sử dụng rộng rãi trong khám phá thuốc để tạo ra các thư viện hợp chất đa dạng cho sàng lọc hoạt tính.

Thuốc sinh học (biopharmaceuticals) là các sản phẩm thuốc được sản xuất từ các nguồn sinh học (tế bào sống, vi sinh vật), thường là các protein lớn và phức tạp (ví dụ, kháng thể đơn dòng, protein tái tổ hợp, vaccine). Chúng khác biệt với thuốc hóa học (small molecule drugs) được tổng hợp hóa học và có kích thước phân tử nhỏ hơn nhiều.

Dạng bào chế phóng thích kéo dài (extended-release formulation) được thiết kế để giải phóng thuốc từ từ trong một khoảng thời gian dài hơn so với dạng bào chế thông thường. Ưu điểm chính là giảm số lần dùng thuốc trong ngày, cải thiện tuân thủ điều trị của bệnh nhân và duy trì nồng độ thuốc ổn định hơn trong máu, giảm dao động nồng độ và tác dụng phụ liên quan đến nồng độ đỉnh.

Thiết kế thuốc dựa trên cấu trúc (SBDD) sử dụng thông tin cấu trúc 3D của protein mục tiêu (thường là cấu trúc tinh thể tia X hoặc NMR) để mô phỏng và dự đoán cách các phân tử thuốc tiềm năng tương tác và gắn kết với protein đó. Cấu trúc 3D giúp xác định vị trí gắn kết (binding site) và các tương tác quan trọng.

Thuốc mồ côi (orphan drug) là thuốc được phát triển để điều trị các bệnh hiếm gặp (orphan diseases), còn gọi là bệnh hiếm. Các bệnh này thường có số lượng bệnh nhân ít, khiến việc phát triển thuốc trở nên kém hấp dẫn về mặt kinh tế, do đó cần có các chính sách khuyến khích phát triển thuốc mồ côi.