Đề thi, bài tập trắc nghiệm online Dịch tễ học – Đề 2

Kiểm soát môi trường (environmental control) là các biện pháp nhằm loại bỏ hoặc giảm thiểu nguồn chứa mầm bệnh trong môi trường, ví dụ như cải thiện vệ sinh, xử lý nước thải, kiểm soát vector truyền bệnh. Cách ly tập trung vào người bệnh, giám sát theo dõi bệnh, tiêm chủng tăng cường miễn dịch.

Sai lệch mất dấu vết (loss to follow-up bias) xảy ra khi một số lượng đáng kể đối tượng nghiên cứu bị mất dấu vết trong quá trình nghiên cứu когорт. Nếu tỷ lệ mất dấu vết khác nhau giữa các nhóm phơi nhiễm và không phơi nhiễm, hoặc nếu lý do mất dấu vết liên quan đến kết quả bệnh, điều này có thể làm giảm sức mạnh thống kê của nghiên cứu và dẫn đến kết quả sai lệch.

Tỷ lệ mắc mới (Incidence rate) đo lường tần suất xuất hiện các ca bệnh mới trong một quần thể có nguy cơ trong một khoảng thời gian nhất định. Các lựa chọn khác đo lường các khía cạnh khác nhau của bệnh tật (hiện mắc, tử vong) hoặc tỷ lệ mắc bệnh trong một vụ dịch cụ thể (tỷ lệ tấn công).

Tiêu chuẩn 'Sức mạnh' (Strength) trong các tiêu chuẩn Bradford Hill về nhân quả đề cập đến mức độ mạnh mẽ của mối liên hệ thống kê giữa yếu tố phơi nhiễm và bệnh. Mối liên hệ càng mạnh, khả năng nhân quả càng cao. Các tiêu chuẩn khác đề cập đến các khía cạnh khác của nhân quả (tính đặc hiệu, thời gian, nhất quán, v.v.).

Giám sát chủ động (active surveillance) bao gồm việc chủ động tìm kiếm các ca bệnh mới thông qua các hoạt động như điều tra nhà, sàng lọc tại cộng đồng, hoặc liên hệ với các cơ sở y tế để thu thập thông tin. Giám sát thụ động dựa vào báo cáo tự nguyện từ các cơ sở y tế.

Dịch tễ học mô tả (descriptive epidemiology) tập trung vào việc mô tả 'ai, ở đâu, khi nào' của bệnh tật trong quần thể. Mục tiêu là cung cấp thông tin chi tiết về sự phân bố và tần suất bệnh để giúp xác định các vấn đề sức khỏe cộng đồng và định hướng các nghiên cứu phân tích tiếp theo.

Nguồn lây (source of infection) là người, động vật, vật thể hoặc chất mà từ đó mầm bệnh lây lan sang vật chủ nhạy cảm. Xác định nguồn lây rất quan trọng trong điều tra dịch để kiểm soát và ngăn chặn sự lây lan thêm của dịch bệnh.

Miễn dịch cộng đồng (herd immunity) là hiện tượng bảo vệ gián tiếp đối với bệnh truyền nhiễm xảy ra khi một tỷ lệ đủ lớn dân số có miễn dịch (thường qua tiêm chủng hoặc nhiễm trùng tự nhiên), làm giảm khả năng lây lan bệnh trong cộng đồng và bảo vệ cả những người chưa có miễn dịch. Khái niệm này chủ yếu áp dụng cho bệnh truyền nhiễm lây từ người sang người.

Sai lệch chọn lọc (selection bias) xảy ra khi nhóm nghiên cứu và nhóm so sánh không tương đồng về các yếu tố khác ngoài yếu tố phơi nhiễm. Chọn nhóm когорт và nhóm so sánh từ cùng một quần thể nguồn giúp đảm bảo tính tương đồng và giảm thiểu sai lệch chọn lọc. Các lựa chọn khác liên quan đến kiểm soát yếu tố gây nhiễu hoặc sai lệch thông tin.

Tỷ lệ mắc mới (incidence rate) đo lường sự xuất hiện các ca bệnh mới, do đó nó phản ánh sự thay đổi gần đây về tần suất bệnh tật. Tỷ lệ hiện mắc đo lường tổng số ca bệnh hiện có, ít nhạy cảm với thay đổi ngắn hạn. Tỷ lệ tử vong và tỷ lệ tử vong theo ca đo lường hậu quả của bệnh, không phải tần suất mắc bệnh.

Hiệu lực thống kê (statistical power) là xác suất mà một nghiên cứu sẽ bác bỏ giả thuyết không khi giả thuyết không thực sự sai. Nói cách khác, đó là khả năng nghiên cứu phát hiện ra một hiệu quả thực sự (ví dụ, mối liên hệ giữa yếu tố phơi nhiễm và bệnh) nếu nó tồn tại trong quần thể.

Nghiên cứu bệnh chứng (case-control study) là thiết kế hiệu quả để nghiên cứu bệnh hiếm gặp vì nó bắt đầu với những người đã mắc bệnh (ca bệnh) và so sánh họ với nhóm đối chứng không mắc bệnh để hồi cứu xác định các yếu tố phơi nhiễm tiềm ẩn. Nghiên cứu когорт theo dõi nhóm người khỏe mạnh theo thời gian, không hiệu quả cho bệnh hiếm. Nghiên cứu cắt ngang chỉ chụp ảnh tình trạng bệnh tại một thời điểm. Thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên thường dùng để đánh giá can thiệp, không phải yếu tố nguy cơ.

Sai lệch nhớ lại (recall bias) là một loại sai lệch thông tin phổ biến trong nghiên cứu bệnh chứng, xảy ra khi người tham gia nghiên cứu (đặc biệt là nhóm bệnh) nhớ lại thông tin về tiền sử phơi nhiễm của họ khác với nhóm chứng. Điều này có thể dẫn đến ước tính sai lệch về mối liên hệ giữa yếu tố phơi nhiễm và bệnh.

Mô hình dịch (epidemic curve) là một biểu đồ hiển thị số lượng ca bệnh mới theo thời gian trong một vụ dịch. Nó cung cấp thông tin về thời điểm bắt đầu, đỉnh điểm, và kết thúc của dịch, cũng như mô hình lây truyền có thể xảy ra.

Thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên (randomized controlled trial - RCT) được coi là 'tiêu chuẩn vàng' để xác định mối quan hệ nhân quả vì việc phân bổ ngẫu nhiên yếu tố phơi nhiễm (can thiệp) giúp giảm thiểu sai lệch và yếu tố gây nhiễu, cho phép kết luận về nhân quả mạnh mẽ hơn so với các thiết kế quan sát khác.

Tỷ số chênh (OR) bằng 1 chỉ ra rằng tỷ lệ chênh của việc phơi nhiễm giữa nhóm bệnh và nhóm chứng là như nhau. Điều này có nghĩa là không có mối liên hệ đáng kể về mặt thống kê giữa yếu tố phơi nhiễm và bệnh trong nghiên cứu. OR > 1 cho thấy yếu tố phơi nhiễm làm tăng nguy cơ, OR < 1 cho thấy yếu tố phơi nhiễm bảo vệ.

Phân tích theo tầng (stratified analysis) là một kỹ thuật thống kê được sử dụng để kiểm soát yếu tố gây nhiễu (confounding). Bằng cách chia dữ liệu thành các tầng dựa trên giá trị của yếu tố gây nhiễu và phân tích mối quan hệ giữa yếu tố phơi nhiễm và bệnh trong mỗi tầng, chúng ta có thể đánh giá ảnh hưởng của yếu tố gây nhiễu và thu được ước tính hiệu quả không bị nhiễu.

Tính giá trị sàng lọc (validity) của một xét nghiệm sàng lọc bệnh được đánh giá bằng độ nhạy (sensitivity) và độ đặc hiệu (specificity). Độ nhạy là khả năng xét nghiệm xác định đúng những người mắc bệnh (tỷ lệ dương tính thật). Độ đặc hiệu là khả năng xét nghiệm xác định đúng những người không mắc bệnh (tỷ lệ âm tính thật). Tính tin cậy đề cập đến sự nhất quán của xét nghiệm. Tính khả thi và chi phí-hiệu quả là các khía cạnh khác của sàng lọc nhưng không phải là thước đo trực tiếp của tính giá trị sàng lọc.

Chuẩn hóa (standardization), đặc biệt là chuẩn hóa theo tuổi, là một kỹ thuật được sử dụng để loại bỏ ảnh hưởng của sự khác biệt về cấu trúc tuổi giữa các quần thể khi so sánh tỷ lệ mắc bệnh hoặc tử vong. Điều này cho phép so sánh công bằng hơn giữa các quần thể.

Sai lệch thông tin (information bias) phát sinh từ các lỗi trong quá trình thu thập dữ liệu về yếu tố phơi nhiễm hoặc kết quả bệnh. Điều này có thể bao gồm sai lệch nhớ lại, sai lệch phỏng vấn, hoặc sai lệch phân loại. Các lựa chọn khác mô tả các loại sai lệch khác (sai lệch chọn lọc, yếu tố gây nhiễu).

Nguy cơ tương đối (Relative Risk - RR) là tỷ lệ giữa nguy cơ mắc bệnh ở nhóm phơi nhiễm và nguy cơ mắc bệnh ở nhóm không phơi nhiễm. RR = 1 có nghĩa là không có sự khác biệt về nguy cơ, RR > 1 cho thấy tăng nguy cơ, RR < 1 cho thấy giảm nguy cơ. Tỷ số chênh (OR) là một phép đo tương tự nhưng được sử dụng trong nghiên cứu bệnh chứng.

Tỷ lệ tử vong theo ca (case fatality rate - CFR) là tỷ lệ phần trăm số người chết vì một bệnh cụ thể trong số những người mắc bệnh đó. Nó đo lường mức độ nghiêm trọng của bệnh. Công thức tính CFR là (Số ca tử vong do bệnh / Tổng số ca mắc bệnh) x 100%.

Người lành mang trùng (carrier) là người bị nhiễm bệnh nhưng không biểu hiện triệu chứng lâm sàng rõ ràng (hoặc triệu chứng rất nhẹ) nhưng vẫn có khả năng truyền mầm bệnh cho người khác. Đây là một yếu tố quan trọng trong việc lây lan bệnh truyền nhiễm trong cộng đồng.

Phòng bệnh tiên phát (primary prevention) nhằm mục đích ngăn chặn bệnh tật xảy ra ban đầu bằng cách giảm thiểu các yếu tố nguy cơ và tăng cường các yếu tố bảo vệ. Ví dụ: tiêm chủng, giáo dục sức khỏe. Phòng bệnh thứ cấp tập trung phát hiện sớm và điều trị bệnh. Phòng bệnh cấp ba giảm tác động của bệnh đã mắc. Phục hồi chức năng là một phần của phòng bệnh cấp ba.

Nghiên cứu cắt ngang (cross-sectional study) là thiết kế phù hợp để đánh giá gánh nặng bệnh tật (ví dụ, tỷ lệ hiện mắc) của một bệnh trong một quần thể tại một thời điểm cụ thể. Nghiên cứu когорт theo dõi theo thời gian, nghiên cứu bệnh chứng hồi cứu yếu tố phơi nhiễm, thử nghiệm lâm sàng đánh giá can thiệp.

Thí nghiệm trong ống nghiệm (in vitro experiments) là phương pháp nghiên cứu trong môi trường phòng thí nghiệm, thường sử dụng tế bào hoặc mô, không phải là phương pháp thu thập dữ liệu dịch tễ học trực tiếp trên quần thể người. Dịch tễ học chủ yếu sử dụng phỏng vấn, quan sát, hồ sơ y tế và các nguồn dữ liệu khác để nghiên cứu bệnh tật trong quần thể.

Tỷ lệ tấn công (attack rate) là tỷ lệ mắc bệnh trong một quần thể có nguy cơ cụ thể trong một khoảng thời gian ngắn, thường là trong một vụ dịch. Nó được tính bằng số ca bệnh mới trong vụ dịch chia cho tổng số người có nguy cơ trong vụ dịch đó, thường được biểu thị bằng phần trăm.

Tam giác dịch tễ học truyền thống bao gồm ba thành phần chính tương tác với nhau để gây ra bệnh: Tác nhân gây bệnh (Agent), Vật chủ (Host) và Môi trường (Environment). Mặc dù thời gian là một yếu tố quan trọng trong dịch tễ học, nhưng nó không phải là một thành phần cốt lõi của tam giác dịch tễ học truyền thống.

Thời gian ủ bệnh (incubation period) là khoảng thời gian giữa thời điểm một cá nhân bị phơi nhiễm với tác nhân gây bệnh và thời điểm các triệu chứng bệnh đầu tiên xuất hiện. Đây là một khái niệm quan trọng để hiểu diễn tiến tự nhiên của bệnh truyền nhiễm và kiểm soát dịch.

Cửa sổ dịch tễ học (epidemiologic window) là khoảng thời gian sau khi phơi nhiễm mà việc phơi nhiễm đó có thể gây ra kết quả bệnh được quan tâm. Ví dụ, trong nghiên cứu về dị tật bẩm sinh, cửa sổ dịch tễ học có thể là giai đoạn mang thai cụ thể khi phơi nhiễm với một tác nhân gây quái thai có thể gây ra dị tật.