Đề thi, bài tập trắc nghiệm online Thực vật dược – Đề 12

Berberin là một alkaloid có màu vàng, nổi tiếng với tác dụng kháng khuẩn, kháng viêm, thường được chiết xuất từ các cây thuộc họ Hoàng liên, đặc biệt là Hoàng liên gai (Berberis vulgaris) và Hoàng bá (Phellodendron amurense). Cam thảo có Glycyrrhizin, Atiso có Cynarin, Bạch quả có Ginkgolide.

Trinh nữ hoàng cung (Crinum latifolium) được dân gian sử dụng và nghiên cứu ban đầu cho thấy có tiềm năng hỗ trợ điều trị u xơ tử cung ở nữ giới và phì đại tuyến tiền liệt lành tính ở nam giới. Các tác dụng với đái tháo đường, viêm khớp, hen suyễn ít được biết đến hoặc chưa có bằng chứng rõ ràng.

Vi phẫu dược liệu là phương pháp kiểm nghiệm dựa trên việc quan sát cấu trúc giải phẫu đặc trưng của dược liệu dưới kính hiển vi. Mục đích chính là xác định đúng tên khoa học và nguồn gốc của dược liệu, phân biệt với các dược liệu khác có hình dạng tương tự hoặc bị giả mạo. Định lượng hoạt chất dùng phương pháp hóa học/vật lý, độ ẩm dùng phép thử mất khối lượng do làm khô, tạp chất có thể phát hiện bằng nhiều phương pháp khác nhau (hóa học, soi bột, v.v.).

Ngải cứu (Artemisia vulgaris) là vị thuốc ấm nóng, có tác dụng ôn kinh, tán hàn, chỉ thống, thường được dân gian dùng để điều trị cảm mạo phong hàn, đau bụng kinh do lạnh, đau nhức xương khớp do lạnh. Ít dùng cho cao huyết áp, đái tháo đường hay viêm gan.

Cynarin là hoạt chất đặc trưng và có nhiều trong cây Actiso, nổi tiếng với tác dụng lợi mật và bảo vệ gan. Curcumin có trong nghệ, Silymarin trong kế sữa, Ginsenoside trong nhân sâm.

Tứ khí (bốn khí) là một trong những khái niệm cơ bản trong y học cổ truyền để phân loại dược liệu theo tính chất nhiệt độ, bao gồm: Hàn (lạnh), Nhiệt (nóng), Ôn (ấm), Lương (mát). Thăng, Giáng, Phù, Trầm là 'Tứ vị', Khứ hàn, Thanh nhiệt, Bổ hư, Tiêu thực là các 'pháp trị', Tân, Cam, Toan, Khổ là 'Tứ vị' (khác với Tứ khí).

Gừng (Zingiber officinale) được biết đến rộng rãi với tác dụng hỗ trợ tiêu hóa, giảm buồn nôn và đau bụng trong y học cổ truyền Việt Nam và nhiều nền y học khác. Nhân sâm bổ khí, Hoàng liên thanh nhiệt giải độc, Bạch quả cải thiện tuần hoàn não.

Độ ẩm cao trong dược liệu tạo điều kiện thuận lợi cho nấm mốc, vi khuẩn phát triển, gây hư hỏng, giảm chất lượng, thậm chí sinh ra độc tố. Kiểm soát độ ẩm là rất quan trọng để đảm bảo độ ổn định, chất lượng và khả năng bảo quản của dược liệu. Độ ẩm không liên quan trực tiếp đến hoạt tính dược lý, thẩm mỹ hay giá thành (ngoại trừ ảnh hưởng gián tiếp qua chất lượng).

GACP-WHO (Good Agricultural and Collection Practices - World Health Organization) là tiêu chuẩn thực hành tốt trồng trọt và thu hái dược liệu, tập trung vào việc đảm bảo chất lượng, an toàn và tính ổn định của dược liệu từ khâu trồng trọt, thu hái đến sơ chế ban đầu. Giá thành, năng suất và hình thức không phải là trọng tâm chính của GACP-WHO, mà là chất lượng và an toàn.

Soi bột dược liệu là phương pháp kiểm nghiệm bằng cách quan sát bột dược liệu dưới kính hiển vi để nhận biết các cấu trúc vi học đặc trưng (mảnh mô, tế bào, tinh thể, v.v.) của dược liệu. Mục đích chính là phát hiện dược liệu giả mạo, tạp chất, hoặc xác định đúng dược liệu dựa trên hình thái vi học. Định lượng hoạt chất bằng quang phổ là phương pháp khác, độ ẩm bằng Karl Fischer cũng là phương pháp khác, chiết xuất hoạt chất bằng siêu âm là phương pháp chiết xuất.

Flavonoid là nhóm hợp chất tạo màu sắc cho hoa quả (anthocyanin, flavonol, v.v.) và có hoạt tính chống oxy hóa mạnh. Alkaloid thường có hoạt tính sinh học mạnh nhưng không phải sắc tố màu chính. Terpenoid là nhóm lớn, có nhiều vai trò nhưng không đặc trưng cho màu sắc rực rỡ. Saponin tạo bọt.

Rễ củ của cây Xuyên Khung là bộ phận chính được sử dụng làm thuốc. Rễ củ chứa các hoạt chất có tác dụng hoạt huyết, giảm đau, điều kinh. Lá, hoa, quả ít được sử dụng hoặc không có tác dụng dược liệu tương tự.

Coumarin và các dẫn chất coumarin (ví dụ warfarin) nổi tiếng với đặc tính chống đông máu, được sử dụng trong y học để ngăn ngừa và điều trị các bệnh lý huyết khối. Một số coumarin có hoạt tính kháng sinh, hạ đường huyết, an thần nhưng không phải là đặc tính nổi bật và phổ biến nhất.

Ích mẫu (Leonurus japonicus) đúng như tên gọi, là vị thuốc 'ích' cho 'mẫu' (người mẹ), được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền để điều trị các vấn đề kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh, bế kinh, và các vấn đề hậu sản. Ít được dùng cho các bệnh tim mạch, hô hấp hay tiêu hóa.

Morindin là một glycoside iridoid, được xem là hoạt chất chính và đặc trưng trong cây Nhàu (Morinda citrifolia), đóng góp vào nhiều tác dụng dược lý được biết đến của Nhàu như kháng viêm, giảm đau, chống oxy hóa, v.v. Capsaicin có trong ớt, Piperine trong tiêu, Ursolic acid có trong nhiều loại thực vật nhưng không đặc trưng cho Nhàu.

Trong y học cổ truyền, 'vị cay' thường liên quan đến các tác dụng hành khí (lưu thông khí huyết), hoạt huyết (lưu thông máu), tán hàn (khu phong trừ hàn), thường dùng trong các trường hợp cảm mạo phong hàn, đau nhức do khí huyết ứ trệ. 'Vị ngọt' thường bổ dưỡng, 'vị đắng' thường hạ nhiệt giải độc, 'vị chua' có thể liên quan đến an thần, giảm đau (tùy trường hợp cụ thể).

Ba kích (Morinda officinalis) là vị thuốc bổ dương nổi tiếng trong y học cổ truyền, được sử dụng để bổ thận tráng dương, tăng cường sinh lực, mạnh gân cốt, thường dùng cho nam giới. Ít được biết đến với tác dụng hạ huyết áp, an thần hay chữa đau dạ dày.

Độ tro toàn phần là phép thử xác định tổng lượng chất vô cơ (khoáng chất, tạp chất vô cơ) còn lại sau khi đốt cháy hoàn toàn dược liệu ở nhiệt độ cao. Nó đánh giá mức độ sạch và tinh khiết của dược liệu. Độ ẩm được xác định bằng phép thử mất khối lượng do làm khô, hàm lượng hoạt chất bằng các phương pháp định lượng hóa học/vật lý, hàm lượng tinh dầu bằng phương pháp chưng cất hoặc chiết.

Xông hơi diêm sinh (lưu huỳnh) là phương pháp bảo quản dược liệu truyền thống để chống mọt mọt, nấm mốc. Tuy nhiên, cần thực hiện cẩn trọng vì nếu không kiểm soát tốt, lưu huỳnh có thể tồn dư trong dược liệu và gây độc hại cho người sử dụng. Không làm giảm hoạt tính dược liệu trực tiếp (có thể gián tiếp nếu bảo quản quá mức), ít ảnh hưởng màu sắc, và không làm tăng độ ẩm (thường làm khô hơn).

Xáo tam phân (Paramignya trimera) gần đây thu hút sự chú ý do các nghiên cứu ban đầu cho thấy có tiềm năng hỗ trợ điều trị ung thư, đặc biệt là ung thư gan. Tuy nhiên, cần có thêm nhiều nghiên cứu khoa học sâu rộng và thử nghiệm lâm sàng để khẳng định hiệu quả và an toàn. Các tác dụng với tim mạch, đái tháo đường, Alzheimer chưa được nghiên cứu nhiều.

Đồng nhất dược liệu là quy trình quan trọng để đảm bảo chất lượng và tính ổn định của sản phẩm thuốc từ dược liệu qua các lô sản xuất khác nhau. Nó bao gồm việc kiểm soát chất lượng dược liệu đầu vào, quy trình chiết xuất, bào chế để đảm bảo sản phẩm luôn có chất lượng tương đồng. Tăng cường hoạt tính là mục tiêu khác (ví dụ, bào chế dạng nano), giảm tác dụng phụ và kéo dài bảo quản là các mục tiêu khác nữa.

Ngũ vị (năm vị) là một khái niệm quan trọng trong y học cổ truyền để mô tả hương vị và tác dụng của dược liệu, bao gồm: Cay, Ngọt, Chua, Đắng, Mặn. Hàn, Nhiệt, Ôn, Lương là 'Tứ khí', Thăng, Giáng, Phù, Trầm là 'Tứ vị' (khác), Khứ phong, Thanh nhiệt, Bổ hư, Tiêu thực là các 'pháp trị'.

Chưng cất lôi cuốn hơi nước là phương pháp phổ biến để chiết xuất tinh dầu do tinh dầu thường dễ bay hơi và ít tan trong nước. Soxhlet dùng cho chất rắn, sắc ký lớp mỏng là phương pháp phân tích, ly tâm là phương pháp tách chất rắn lơ lửng.

Rutin là một flavonoid có nhiều trong Hòe hoa (Styphnolobium japonicum), nổi tiếng với tác dụng bảo vệ mạch máu, tăng cường sức bền thành mạch, giảm tính thấm mao mạch, thường được dùng trong các trường hợp suy tĩnh mạch, trĩ, xuất huyết dưới da. Kháng viêm, hạ đường huyết, an thần không phải là tác dụng chính của Rutin.

Glycyrrhizin là hoạt chất chính tạo vị ngọt đặc trưng và có nhiều tác dụng dược lý (long đờm, chống viêm, bảo vệ gan, v.v.) của cây Cam thảo (Glycyrrhiza uralensis). Nhân sâm có Ginsenoside, Bạch quả có Ginkgolide, Hoàng kỳ có Astragaloside.

Sắc thuốc là phương pháp dùng nhiệt (nấu, đun) với nước để chiết xuất các hoạt chất tan trong nước và tương đối ổn định nhiệt từ dược liệu. Phương pháp này phù hợp với nhiều loại dược liệu và hoạt chất truyền thống. Chiết tinh dầu dùng chưng cất, phân lập hoạt chất tinh khiết dùng các phương pháp chiết xuất và sắc ký phức tạp hơn, bảo quản dược liệu không phải mục đích chính của sắc thuốc.

Cây Mã tiền chứa Strychnin, một alkaloid rất độc, có tác dụng kích thích thần kinh trung ương mạnh nhưng cũng gây co giật và tử vong nếu dùng quá liều. Do đó, việc sử dụng Mã tiền phải hết sức thận trọng và theo chỉ định của thầy thuốc. Morphin và Codein có trong cây thuốc phiện, Quinin trong cây Canhkina.

Sắc ký lớp mỏng (TLC) là phương pháp định tính dựa trên sự phân tách các chất trên bản mỏng silica gel hoặc alumina dưới tác dụng của dung môi, dựa vào sự khác biệt về độ phân cực và tương tác. Sắc ký khí và HPLC là các kỹ thuật sắc ký cột, thường dùng định lượng và phức tạp hơn. Quang phổ UV-Vis dùng để đo độ hấp thụ ánh sáng, không phải phương pháp sắc ký.

Bồ công anh (Taraxacum officinale) có tác dụng lợi tiểu, thanh nhiệt, giải độc, thường được sử dụng trong y học dân gian và y học hiện đại cho các trường hợp nóng trong, mụn nhọt, viêm nhiễm đường tiết niệu. Ít được dùng với mục đích an thần, bổ máu hay giảm đau xương khớp.

Kim tiền thảo (Desmodium styracifolium) là vị thuốc lợi tiểu, thường được sử dụng trong y học cổ truyền và hiện đại để điều trị sỏi thận, sỏi mật, giúp bào mòn và tống xuất sỏi. Ít dùng cho viêm loét dạ dày, cao huyết áp hay mất ngủ.