Đề thi, bài tập trắc nghiệm online Tài chính công – Đề 3

In tiền (monetizing the deficit) để bù đắp thâm hụt ngân sách làm tăng cung tiền trong nền kinh tế. Nếu lượng tiền tăng quá nhanh so với tăng trưởng kinh tế, nó sẽ dẫn đến lạm phát, thậm chí lạm phát phi mã (hyperinflation), làm mất giá trị đồng tiền và gây bất ổn kinh tế.

Các nước đang phát triển thường đối mặt với nhiều thách thức trong quản lý tài chính công, bao gồm năng lực thể chế còn yếu, hệ thống pháp luật chưa hoàn thiện, tham nhũng, thiếu minh bạch và trách nhiệm giải trình, dẫn đến quản lý kém hiệu quả nguồn lực công.

Nguyên tắc 'người hưởng lợi trả tiền' (benefit principle) cho rằng những người hưởng lợi từ dịch vụ công nên đóng góp chi phí cho dịch vụ đó. Thu gom rác thải là dịch vụ mà người dân trực tiếp hưởng lợi và có thể thu phí dựa trên lượng rác thải, phù hợp với nguyên tắc này. Các dịch vụ khác (giáo dục, quốc phòng, pháp luật) thường mang tính chất hàng hóa công cộng hoặc phúc lợi xã hội rộng lớn hơn.

Gánh nặng thuế (tax incidence) không chỉ đơn giản là ai là người nộp thuế theo luật định, mà là ai thực sự chịu gánh nặng kinh tế của thuế. Nó phụ thuộc vào độ co giãn của cung và cầu. Ví dụ, dù doanh nghiệp nộp thuế, nhưng một phần gánh nặng thuế có thể được chuyển sang người tiêu dùng thông qua giá cả cao hơn hoặc người lao động thông qua lương thấp hơn.

Ngoại ứng tiêu cực (negative externality) là chi phí do một hoạt động kinh tế gây ra cho bên thứ ba không liên quan trực tiếp đến hoạt động đó, và chi phí này không được phản ánh trong giá thị trường (ví dụ: ô nhiễm môi trường do sản xuất).

Thế kỷ 20 chứng kiến hai cuộc chiến tranh thế giới, Đại khủng hoảng kinh tế, và sự ra đời của nhà nước phúc lợi với các chương trình bảo trợ xã hội rộng lớn (y tế, giáo dục, hưu trí...). Những yếu tố này đã làm tăng đáng kể vai trò và chi tiêu của chính phủ ở nhiều quốc gia.

Hàng hóa công cộng (public goods) có hai đặc tính chính: không loại trừ (non-excludable) và không cạnh tranh (non-rivalrous). Đèn đường là ví dụ điển hình, mọi người đều được hưởng lợi và việc một người sử dụng không làm giảm lợi ích của người khác.

Chi thường xuyên là các khoản chi có tính chất lặp đi lặp lại, đảm bảo hoạt động thường xuyên của bộ máy nhà nước và cung cấp dịch vụ công (ví dụ: lương, hoạt động hành chính). Các lựa chọn khác thuộc chi đầu tư phát triển.

Sự can thiệp của chính phủ vào thị trường thường được biện minh khi có thất bại thị trường (market failure), như ngoại ứng (tiêu cực hoặc tích cực), hàng hóa công cộng, độc quyền tự nhiên, hoặc thông tin bất cân xứng. Trong những trường hợp này, thị trường tự do không thể đạt được hiệu quả Pareto và chính phủ cần can thiệp để cải thiện hiệu quả kinh tế và phúc lợi xã hội.

Nợ công quá cao có thể tạo ra gánh nặng trả nợ trong tương lai, làm giảm nguồn lực cho chi tiêu công khác, tăng lãi suất, và có thể dẫn đến khủng hoảng nợ, gây ảnh hưởng tiêu cực đến tăng trưởng kinh tế dài hạn.

Lạm phát do tổng cầu (demand-pull inflation) xảy ra khi tổng cầu vượt quá khả năng cung ứng của nền kinh tế. Để giảm lạm phát này, chính sách tài khóa thắt chặt (contractionary fiscal policy) là cần thiết, bao gồm tăng thuế và giảm chi tiêu chính phủ để giảm tổng cầu.

Chính sách tài khóa mở rộng (expansionary fiscal policy) thường được sử dụng để kích thích kinh tế khi suy thoái hoặc tăng trưởng chậm, thông qua tăng chi tiêu chính phủ hoặc giảm thuế, nhằm tăng tổng cầu.

Tư nhân hóa (privatization) là quá trình chuyển giao quyền sở hữu, quản lý hoặc vận hành các doanh nghiệp nhà nước hoặc dịch vụ công từ khu vực công sang khu vực tư nhân. Mục tiêu có thể là tăng hiệu quả, giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước, hoặc thu hút đầu tư tư nhân.

Minh bạch và trách nhiệm giải trình là yếu tố then chốt để quản lý tài chính công hiệu quả và chống tham nhũng. Tăng cường kiểm toán độc lập, công khai kết quả kiểm toán, và cho phép người dân tiếp cận thông tin ngân sách là các biện pháp quan trọng để đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Nhà nước phúc lợi (Welfare State) đặc trưng bởi vai trò lớn của chính phủ trong việc đảm bảo an sinh xã hội (y tế, giáo dục, hưu trí, trợ cấp thất nghiệp...) và giảm bất bình đẳng thông qua hệ thống thuế và chi tiêu công. Chính phủ can thiệp sâu rộng vào nhiều lĩnh vực kinh tế và xã hội.

Thâm hụt ngân sách (deficit) là tình trạng chi tiêu vượt quá thu nhập trong một kỳ ngân sách nhất định. Khi tổng chi lớn hơn tổng thu, ngân sách bị thâm hụt.

Thuế Pigou (Pigouvian tax) là loại thuế đánh vào các hoạt động gây ra ngoại ứng tiêu cực, nhằm nội hóa chi phí ngoại ứng vào giá cả, từ đó giảm thiểu tác động tiêu cực (ví dụ: thuế môi trường).

Thuế lũy thoái (regressive tax) là loại thuế mà tỷ lệ thuế giảm khi thu nhập tăng. Thuế VAT có xu hướng lũy thoái vì người có thu nhập thấp thường chi tiêu một tỷ lệ lớn thu nhập của họ cho tiêu dùng, do đó chịu gánh nặng thuế VAT lớn hơn so với người thu nhập cao.

Thuế trực thu đánh trực tiếp vào thu nhập hoặc tài sản của người nộp thuế (ví dụ: thuế thu nhập cá nhân), trong khi thuế gián thu đánh vào hàng hóa, dịch vụ và được chuyển giao cho người tiêu dùng (ví dụ: thuế VAT).

Lý thuyết lựa chọn công cộng (public choice theory) áp dụng các nguyên tắc của kinh tế học (như tối đa hóa lợi ích cá nhân, hành vi duy lý) để phân tích hành vi của các chủ thể trong khu vực công (cử tri, chính trị gia, quan chức). Nó nghiên cứu cách thức các quyết định công được đưa ra và các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định đó.

Chính sách tài khóa chủ động là các biện pháp can thiệp có chủ ý của chính phủ (ví dụ: thay đổi thuế suất, tăng chi tiêu công) để ứng phó với biến động kinh tế. Chính sách tài khóa tự động (ví dụ: thuế thu nhập, trợ cấp thất nghiệp) hoạt động tự động để ổn định kinh tế mà không cần quyết định chính sách mới, ví dụ khi kinh tế suy thoái, thu thuế giảm và trợ cấp thất nghiệp tăng, giúp giảm bớt tác động tiêu cực.

Rủi ro đạo đức (moral hazard) xảy ra khi một bên có xu hướng hành xử rủi ro hơn vì họ không phải gánh chịu toàn bộ hậu quả của rủi ro đó. Trong tài chính công, bảo hiểm thất nghiệp quá hào phóng có thể tạo ra rủi ro đạo đức khi người lao động ít nỗ lực tìm việc làm hơn vì đã có trợ cấp.

Ngân sách nhà nước có các chức năng chính là phân bổ nguồn lực (đầu tư công, chi tiêu công), ổn định kinh tế vĩ mô (thông qua chính sách tài khóa), và phân phối lại thu nhập (thông qua thuế và chi tiêu phúc lợi xã hội). Tối đa hóa lợi nhuận doanh nghiệp nhà nước không phải là chức năng chính của ngân sách nhà nước, mà là mục tiêu của quản lý doanh nghiệp.

Chính sách tài khóa (fiscal policy) sử dụng thuế và chi tiêu chính phủ để tác động đến nền kinh tế. Thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp là một công cụ trực tiếp của chính sách thuế, thuộc chính sách tài khóa. Các lựa chọn khác là công cụ của chính sách tiền tệ.

Thông tin bất cân xứng (asymmetric information) là tình trạng một bên trong giao dịch có nhiều thông tin hơn bên kia. Để khắc phục, chính phủ thường ban hành các quy định, tiêu chuẩn (ví dụ: tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm, yêu cầu công bố thông tin) để bảo vệ người tiêu dùng và giảm thiểu rủi ro giao dịch.

Thuế tiêu thụ đặc biệt (excise tax) thường được áp dụng đối với các hàng hóa, dịch vụ mà nhà nước muốn hạn chế tiêu dùng do tác động tiêu cực đến sức khỏe (ví dụ: rượu, thuốc lá) hoặc môi trường (ví dụ: xăng dầu).

Tài chính công hướng tới phục vụ lợi ích công cộng, không phải lợi nhuận cá nhân. Các nguyên tắc khác (lợi ích công, hiệu quả, minh bạch) đều là trụ cột của quản lý tài chính công.

Chính sách tiền tệ (monetary policy) được thực hiện bởi ngân hàng trung ương để kiểm soát cung tiền và lãi suất nhằm ổn định kinh tế. Lãi suất cơ bản, tỷ giá hối đoái (trong một số hệ thống), và tỷ lệ dự trữ bắt buộc là các công cụ của chính sách tiền tệ. Chi tiêu chính phủ là công cụ của chính sách tài khóa.

Chính sách phân phối lại thu nhập (income redistribution policy) sử dụng các công cụ tài chính công (thuế, chi tiêu phúc lợi xã hội) để giảm bớt sự chênh lệch thu nhập giữa các nhóm dân cư và cải thiện phúc lợi cho những người có thu nhập thấp, hướng tới một xã hội công bằng hơn.

Hệ thống thuế lũy tiến (progressive tax system) đánh thuế với tỷ lệ cao hơn đối với người có thu nhập cao hơn. Ưu điểm chính là góp phần giảm bất bình đẳng thu nhập bằng cách tái phân phối thu nhập từ người giàu sang người nghèo thông qua ngân sách nhà nước để chi tiêu cho các chương trình phúc lợi xã hội.