Đề thi, bài tập trắc nghiệm online Tài chính hành vi – Đề 7

Tài chính hành vi giúp nhận diện các thiên kiến tâm lý (như quá tự tin, sợ hối tiếc) có thể khiến nhà đầu tư đánh giá sai mức độ rủi ro hoặc đưa ra quyết định rủi ro không hợp lý. Ứng dụng quan trọng là giúp nhà quản lý rủi ro và nhà đầu tư cá nhân giảm thiểu ảnh hưởng của các thiên kiến này.

Tâm lý bầy đàn trong đầu tư là việc nhà đầu tư có xu hướng bắt chước hành động của đám đông thay vì dựa trên phân tích độc lập. Đặc điểm KHÔNG thuộc về tâm lý bầy đàn là việc phân tích kỹ lưỡng và đưa ra quyết định độc lập.

Mỏ neo quá khứ (past anchor) trong trường hợp này là giá mua ban đầu của cổ phiếu. Thiên kiến neo có thể khiến nhà đầu tư bám víu vào giá mua này và khó chấp nhận bán cổ phiếu lỗ, ngay cả khi triển vọng cổ phiếu không còn tốt. Họ có thể giữ cổ phiếu thua lỗ quá lâu với hy vọng giá sẽ quay lại 'giá vốn' ban đầu.

Nguyên tắc neo (anchoring bias) là một thiên kiến nhận thức, trong đó cá nhân có xu hướng quá phụ thuộc vào thông tin ban đầu (neo) khi đưa ra quyết định, ngay cả khi thông tin đó không liên quan hoặc không chính xác.

Trong giai đoạn thị trường 'bong bóng', tâm lý bầy đàn và sự lạc quan thái quá (irrational exuberance) đóng vai trò then chốt. Nhà đầu tư bị cuốn vào đám đông, tin rằng giá sẽ tiếp tục tăng mãi mãi (lạc quan thái quá), bỏ qua các dấu hiệu cảnh báo và đẩy giá tài sản lên mức phi lý. Tâm lý bầy đàn khuếch đại hiệu ứng này, tạo ra vòng xoáy tăng giá tự củng cố.

Thiên kiến có sẵn (availability heuristic) là xu hướng đánh giá xác suất hoặc tần suất của một sự kiện dựa trên mức độ dễ dàng mà sự kiện đó xuất hiện trong tâm trí. Trong đầu tư, điều này có thể khiến nhà đầu tư đánh giá quá cao rủi ro của các sự kiện gần đây gây chú ý (ví dụ, một vụ sụp đổ thị trường gần đây) và đưa ra quyết định dựa trên cảm xúc hơn là phân tích khách quan.

Hiệu ứng lan truyền xã hội (social contagion) trong đầu tư mô tả việc hành vi đầu tư của một người có thể bị ảnh hưởng bởi hành vi của những người khác trong mạng lưới xã hội của họ. Ví dụ, tin đồn tích cực về một cổ phiếu có thể lan truyền nhanh chóng, dẫn đến hiệu ứng 'bầy đàn' khi nhiều nhà đầu tư cùng mua vào, đẩy giá cổ phiếu lên cao một cách phi lý.

Tài chính hành vi có thể được ứng dụng để thiết kế các sản phẩm tài chính hiệu quả hơn bằng cách hiểu rõ các thiên kiến tâm lý của khách hàng. Ví dụ, thiết kế các chương trình tiết kiệm tự động (default enrollment) tận dụng quán tính (status quo bias) để khuyến khích mọi người tiết kiệm nhiều hơn.

Tài chính hành vi không phải là sự thay thế tài chính truyền thống mà là một lĩnh vực bổ sung và mở rộng. Nó thừa nhận những đóng góp của tài chính truyền thống nhưng chỉ ra rằng giả định về hành vi lý trí hoàn toàn của con người là không thực tế. Tài chính hành vi kết hợp các yếu tố tâm lý học để giải thích và dự đoán hành vi thị trường một cách đầy đủ và thực tế hơn.

Nguyên tắc nhất quán (consistency principle) trong tâm lý học và tài chính hành vi cho thấy con người có xu hướng muốn hành động và đưa ra quyết định nhất quán với các hành vi, cam kết, hoặc quan điểm trước đó của họ. Điều này có thể ảnh hưởng đến quyết định đầu tư, ví dụ, một khi đã mua một cổ phiếu, nhà đầu tư có thể có xu hướng bảo vệ quyết định đó và tiếp tục mua thêm ngay cả khi có thông tin tiêu cực.

Thiên kiến hiện tại (hay còn gọi là chiết khấu hyperbol) mô tả xu hướng con người đánh giá cao lợi ích ngắn hạn hơn nhiều so với lợi ích dài hạn. Điều này giải thích tại sao người ta thường trì hoãn các quyết định tiết kiệm, đầu tư hoặc các hành động có lợi cho tương lai nhưng đòi hỏi sự hy sinh ở hiện tại.

Thần kinh tài chính (neurofinance) là một lĩnh vực liên ngành kết hợp tài chính, kinh tế học và khoa học thần kinh. Nó sử dụng các công cụ và phương pháp từ khoa học thần kinh (ví dụ, fMRI, EEG) để nghiên cứu cơ chế hoạt động của não bộ khi con người đưa ra quyết định tài chính, nhằm hiểu sâu hơn về cơ sở sinh học của các hành vi tài chính.

Tài chính truyền thống dựa trên giả định thị trường hiệu quả và nhà đầu tư hành động lý trí, tối đa hóa lợi ích. Tài chính hành vi, ngược lại, thừa nhận rằng nhà đầu tư thường không hoàn toàn lý trí, chịu ảnh hưởng bởi tâm lý và thiên kiến, và thị trường có thể không hiệu quả.

Nguyên tắc 'ghét mất mát' (loss aversion) là một trụ cột của lý thuyết triển vọng, chỉ ra rằng con người cảm thấy nỗi đau từ việc thua lỗ mạnh mẽ hơn niềm vui từ việc kiếm được lợi nhuận có giá trị tương đương. Điều này ảnh hưởng lớn đến hành vi đầu tư, khiến nhà đầu tư có xu hướng chấp nhận rủi ro để tránh thua lỗ hơn là để kiếm lợi nhuận.

Hiệu ứng khung tham chiếu cho thấy cách thức thông tin được trình bày (được 'đóng khung') có thể tác động đáng kể đến quyết định của một người, ngay cả khi bản chất thông tin là như nhau. Ví dụ, việc mô tả một cơ hội đầu tư là 'giữ lại 80%' có thể hấp dẫn hơn so với 'mất 20%', dù về bản chất là tương đương.

Hiệu ứng sở hữu chỉ ra rằng khi một người sở hữu một tài sản, họ có xu hướng đánh giá nó cao hơn và đòi hỏi mức giá cao hơn để bán nó so với mức giá họ sẵn sàng trả để mua tài sản tương tự nếu chưa sở hữu.

Hiệu ứng 'ngày thứ Hai' (Monday effect) là một hiện tượng thị trường chứng khoán (anomoly), không phải là một thiên kiến nhận thức. Các lựa chọn khác (thiên kiến xác nhận, thiên kiến có sẵn, hiệu ứng sở hữu) đều là các thiên kiến nhận thức được nghiên cứu rộng rãi trong tài chính hành vi và ảnh hưởng đến quyết định đầu tư.

Hiệu ứng mỏ neo điều chỉnh (anchoring and adjustment heuristic) xảy ra khi con người bắt đầu với một giá trị ban đầu (neo) và sau đó điều chỉnh để đưa ra ước tính cuối cùng. Tuy nhiên, sự điều chỉnh này thường không đủ, dẫn đến việc quyết định cuối cùng vẫn bị ảnh hưởng quá mức bởi giá trị ban đầu. Ví dụ đàm phán giá mua nhà là một ví dụ điển hình.

Tài chính hành vi đối lập với giả định thị trường hiệu quả hoàn toàn. Thay vào đó, nó sử dụng các phương pháp từ tâm lý học, kinh tế học thực nghiệm, phân tích dữ liệu hành vi và thậm chí cả thần kinh học để nghiên cứu và giải thích các quyết định tài chính của con người, đặc biệt là những hành vi phi lý trí.

Sợ hối tiếc khiến nhà đầu tư có xu hướng nắm giữ cổ phiếu thua lỗ với hy vọng giá sẽ phục hồi để tránh phải thừa nhận sai lầm (và hối tiếc), đồng thời bán sớm cổ phiếu thắng lợi để nhanh chóng hiện thực hóa lợi nhuận và tránh nguy cơ mất lãi.

Ứng dụng quan trọng nhất của tài chính hành vi là giúp nhà đầu tư và các tổ chức đưa ra quyết định tài chính tốt hơn bằng cách nhận biết và giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực của các thiên kiến tâm lý. Hiểu biết về tài chính hành vi không đảm bảo làm giàu nhanh chóng hay dự đoán thị trường, nhưng nó cung cấp công cụ để đưa ra quyết định sáng suốt hơn và tránh các sai lầm do cảm xúc và thiên kiến gây ra.

Trong tài chính hành vi, 'quy tắc ngón tay cái' (rule of thumb) chính là 'heuristic'. Heuristics là các lối tắt tư duy đơn giản, nhanh chóng mà con người sử dụng để đưa ra quyết định, đặc biệt trong các tình huống phức tạp hoặc thiếu thông tin. Mặc dù hữu ích trong nhiều trường hợp, heuristics cũng có thể dẫn đến các thiên kiến và sai lầm trong quyết định tài chính.

Lý thuyết triển vọng là nền tảng của tài chính hành vi, cho rằng con người không hành động theo lý trí tuyệt đối như mô hình tài chính truyền thống. Thay vào đó, họ đánh giá kết quả dựa trên sự thay đổi so với điểm tham chiếu và có xu hướng 'ghét mất mát' (loss aversion) hơn là 'thích lợi nhuận' ở cùng một mức độ.

Tự tin thái quá khiến nhà đầu tư đánh giá cao khả năng của mình trong việc dự đoán thị trường và kiểm soát rủi ro, dẫn đến việc họ giao dịch quá mức (vì nghĩ mình có thể 'đánh bại thị trường'), chấp nhận rủi ro cao hơn mức cần thiết và đánh giá thấp khả năng thua lỗ.

Kế toán tinh thần (mental accounting) mô tả cách con người vô thức phân loại và quản lý tiền bạc của mình vào các 'tài khoản' tinh thần khác nhau (ví dụ: tiền lương, tiền thưởng, tiền tiết kiệm, tiền 'đen'... ). Cách phân loại này thường phi lý trí và có thể dẫn đến các quyết định tài chính không tối ưu, ví dụ như tiêu xài hoang phí tiền 'thưởng' hơn là tiền lương.

Thiên kiến xác nhận khiến nhà đầu tư có xu hướng tìm kiếm và tin vào thông tin củng cố niềm tin hiện tại của họ về một khoản đầu tư, đồng thời bỏ qua hoặc xem nhẹ thông tin mâu thuẫn, dẫn đến quyết định đầu tư lệch lạc.

Một trong những hạn chế của tài chính hành vi là việc định lượng và mô hình hóa các yếu tố tâm lý (như cảm xúc, thiên kiến) một cách chính xác là rất khó khăn. Tâm lý con người phức tạp và khó dự đoán, điều này làm cho việc xây dựng các mô hình tài chính hành vi có khả năng dự báo chính xác thị trường trở nên thách thức hơn so với các mô hình tài chính truyền thống dựa trên giả định lý trí.

Để giảm thiểu ảnh hưởng của thiên kiến tâm lý, nhà đầu tư cần nhận thức về sự tồn tại của chúng. Biện pháp hiệu quả là xây dựng một kế hoạch đầu tư rõ ràng, dựa trên mục tiêu và khả năng chấp nhận rủi ro, tuân thủ kỷ luật kế hoạch đó, và sử dụng các công cụ hỗ trợ ra quyết định khách quan (ví dụ, phần mềm phân tích, checklist) để giảm thiểu sự chi phối của cảm xúc và thiên kiến.

Hiệu ứng lan truyền (priming effect) là hiện tượng khi một kích thích trước đó ảnh hưởng đến phản ứng của một người đối với một kích thích tiếp theo. Trong tài chính hành vi, ví dụ, việc tiếp xúc với thông tin tiêu cực (ví dụ, tin tức xấu về kinh tế) có thể 'mồi' tâm lý bi quan, khiến nhà đầu tư đưa ra quyết định thận trọng hơn hoặc thậm chí rút vốn đầu tư.

Hiểu biết về tài chính hành vi giúp nhà tư vấn tài chính nhận ra các thiên kiến tâm lý phổ biến mà khách hàng có thể mắc phải. Từ đó, tư vấn viên có thể hỗ trợ khách hàng vượt qua những thiên kiến này, đưa ra lời khuyên phù hợp và giúp khách hàng đạt được mục tiêu tài chính của mình một cách hiệu quả hơn.