Đề thi, bài tập trắc nghiệm online Ngữ âm – âm vị học – Đề 15

Trong tiếng Việt, thanh điệu là một đặc tính âm vị học quan trọng, có chức năng khu biệt nghĩa của từ. Ví dụ, 'ma', 'má', 'mả', 'mã', 'mạ', 'mạ' là các từ khác nhau về nghĩa chỉ vì khác nhau về thanh điệu.

Cặp tối thiểu (minimal pair) là hai từ có nghĩa khác nhau và chỉ khác nhau ở một âm vị duy nhất tại cùng một vị trí. Chúng được sử dụng để chứng minh rằng hai âm thanh là hai âm vị khác nhau trong ngôn ngữ.

Đặc tính siêu âm đoạn tính (suprasegmental feature) là các đặc tính ngữ âm kéo dài trên một hoặc nhiều âm đoạn, chứ không chỉ giới hạn trong một âm vị đơn lẻ. Thanh điệu (tone), trọng âm (stress), và ngữ điệu (intonation) là các ví dụ về đặc tính siêu âm đoạn tính.

Đồng hóa (assimilation) là quá trình âm vị học trong đó một âm thanh trở nên giống với một âm thanh lân cận về một hoặc nhiều đặc tính cấu âm. Ví dụ, trong tiếng Anh, âm /n/ trong 'in' có thể trở thành âm môi [m] khi đứng trước âm môi [p] hoặc [b] như trong 'impossible' (im-possible).

Âm vị (Phoneme) là đơn vị âm thanh nhỏ nhất có chức năng khu biệt nghĩa. Ví dụ, trong tiếng Việt, /b/ và /m/ là hai âm vị khác nhau vì chúng phân biệt nghĩa của 'ba' và 'ma'.

Lỗi phát âm của người học ngoại ngữ thường xuất phát từ sự khác biệt giữa hệ thống âm vị của ngôn ngữ mẹ đẻ (L1) và ngôn ngữ mục tiêu (L2). Người học có xu hướng áp đặt hệ thống âm vị L1 lên L2, dẫn đến lỗi phát âm.

Sự khác biệt cơ bản nhất giữa nguyên âm và phụ âm về mặt cấu âm là ở cách luồng khí đi ra. Khi phát âm nguyên âm, luồng khí từ phổi đi ra khoang miệng không bị cản trở đáng kể. Khi phát âm phụ âm, luồng khí bị cản trở ở một vị trí nào đó trên đường đi ra.

Tính khu biệt (distinctiveness) của âm vị thể hiện ở khả năng của âm vị đó trong việc phân biệt nghĩa của từ. Điều này được chứng minh thông qua việc âm vị đó có thể tạo thành cặp tối thiểu với một âm vị khác, tức là hai từ chỉ khác nhau ở âm vị đó và có nghĩa khác nhau.

Ngữ âm học và Âm vị học cung cấp nền tảng lý thuyết và phương pháp phân tích âm thanh tiếng nói, rất quan trọng trong công nghệ giọng nói. Chúng được ứng dụng trong việc tổng hợp tiếng nói (text-to-speech) và nhận dạng tiếng nói (speech recognition), giúp máy tính có thể tạo ra và hiểu được ngôn ngữ nói của con người.

Ngữ âm học (Phonetics) tập trung vào việc nghiên cứu âm thanh tiếng nói trên phương diện vật lý, sinh lý và tâm lý, tức là cách âm thanh được tạo ra (articulatory phonetics), truyền đi (acoustic phonetics) và cảm nhận (auditory phonetics).

Thanh quản (larynx) chứa dây thanh âm. Dây thanh âm rung động tạo ra âm thanh hữu thanh, và không rung động tạo ra âm thanh vô thanh. Thanh quản đóng vai trò quan trọng trong việc phân biệt âm hữu thanh và vô thanh.

Ngữ âm thính giác (auditory phonetics) nghiên cứu cách con người cảm nhận và nhận biết âm thanh tiếng nói. Nó tập trung vào quá trình tai và não bộ tiếp nhận, xử lý và giải mã các tín hiệu âm thanh thành các đơn vị ngôn ngữ.

Nguyên âm hóa (vocalization) là quá trình âm vị học trong đó một phụ âm, thường là âm tiết tính (syllabic consonant) hoặc âm tiếp cận (approximant), biến đổi thành một nguyên âm hoặc âm giống nguyên âm. Ví dụ, trong một số phương ngữ tiếng Anh, âm /l/ ở cuối từ 'bottle' có thể được nguyên âm hóa thành âm [o] hoặc [ʊ].

Âm vị học lịch sử (historical phonology), còn gọi là âm vị học di thời (diachronic phonology), nghiên cứu sự biến đổi của hệ thống âm vị và các quy tắc âm vị học của một ngôn ngữ qua các giai đoạn lịch sử. Nó tìm hiểu nguyên nhân và quá trình biến đổi âm thanh theo thời gian.

Trong IPA, [p], [b], [m] là các ký hiệu cho các âm môi (bilabial), được tạo ra bằng cách khép hai môi lại với nhau. [p] là âm tắc vô thanh môi, [b] là âm tắc hữu thanh môi, và [m] là âm mũi môi.

Cấu trúc âm tiết thường được phân tích thành ba thành phần chính: âm đầu (onset - phụ âm hoặc cụm phụ âm đứng đầu âm tiết), âm chính (nucleus - thường là nguyên âm, là phần cốt lõi của âm tiết), và âm cuối (coda - phụ âm hoặc cụm phụ âm đứng cuối âm tiết).

Trọng âm (stress) là sự nhấn mạnh về độ mạnh (loudness), độ cao (pitch), hoặc độ dài (duration) của một âm tiết trong từ hoặc cụm từ. Âm tiết mang trọng âm thường được phát âm to hơn, cao hơn hoặc dài hơn so với âm tiết không mang trọng âm.

Ngữ điệu (intonation) là sự biến đổi độ cao giọng nói (pitch) trong suốt một câu hoặc cụm từ, thể hiện ý nghĩa ngữ pháp hoặc thái độ của người nói. Thanh điệu (tone) là độ cao giọng nói cố định gắn liền với từng âm tiết, có chức năng phân biệt nghĩa của từ trong ngôn ngữ thanh điệu.

Âm tắc (stop/plosive) được tạo ra bằng cách chặn hoàn toàn luồng khí ở một vị trí nào đó trong khoang miệng, sau đó bật luồng khí ra một cách đột ngột. Ví dụ: /p/, /t/, /k/, /b/, /d/, /g/.

Ngữ âm âm học (Acoustic phonetics) sử dụng các thiết bị và phương pháp vật lý để đo lường và phân tích các đặc tính vật lý của sóng âm thanh tiếng nói, bao gồm tần số, cường độ, và thời lượng.

Âm vị tự do biến thể là các biến thể của một âm vị có thể thay thế cho nhau trong cùng một môi trường âm vị mà không làm thay đổi nghĩa. Âm vị biến thể có điều kiện xuất hiện trong các môi trường âm vị khác nhau và không bao giờ xuất hiện trong cùng một môi trường.

Khoang miệng (bao gồm lưỡi, răng, môi, vòm miệng) và mũi là các bộ phận chính tham gia vào quá trình cấu âm, tạo ra các âm thanh khác nhau bằng cách điều chỉnh luồng khí từ phổi và thanh quản.

Âm xát (fricative) được tạo ra bằng cách làm hẹp đường đi của luồng khí, tạo ra ma sát và tiếng ồn liên tục. Âm tắc xát (affricate) là sự kết hợp của âm tắc và âm xát, bắt đầu bằng giai đoạn tắc nghẽn luồng khí rồi chuyển sang giai đoạn xát, tạo ra âm thanh đặc trưng. Ví dụ, /tʃ/ và /dʒ/ trong tiếng Anh.

Ngữ âm học (Phonetics) nghiên cứu âm thanh tiếng nói một cách phổ quát, khách quan, không liên quan đến ngôn ngữ cụ thể. Âm vị học (Phonology) nghiên cứu hệ thống âm thanh của một ngôn ngữ cụ thể, tập trung vào chức năng và sự tổ chức của âm thanh trong ngôn ngữ đó.

Âm vị học đối chiếu (contrastive phonology) là một nhánh của âm vị học so sánh, tập trung vào việc phân tích và so sánh hệ thống âm vị của hai hoặc nhiều ngôn ngữ để tìm ra điểm tương đồng và khác biệt, đặc biệt hữu ích trong việc giảng dạy và học ngoại ngữ.

Nguyên tắc kinh tế ngôn ngữ (linguistic economy) cho rằng ngôn ngữ có xu hướng tối ưu hóa việc truyền đạt thông tin với nỗ lực tối thiểu. Trong âm vị học, điều này thể hiện qua xu hướng rút gọn hoặc đơn giản hóa phát âm, ví dụ như hiện tượng nuốt âm (deletion), giản lược âm (reduction), hoặc đồng hóa (assimilation).

Phiên âm (transcription) là hệ thống ký hiệu được sử dụng để ghi lại âm thanh tiếng nói một cách chính xác và chi tiết. Phiên âm ngữ âm (phonetic transcription) ghi lại tất cả các chi tiết âm thanh, còn phiên âm âm vị học (phonemic transcription) chỉ ghi lại các âm vị khu biệt nghĩa.

Biến thể âm vị (allophone) là các cách phát âm khác nhau của cùng một âm vị, phụ thuộc vào ngữ cảnh âm vị học xung quanh. Các biến thể này không làm thay đổi nghĩa của từ.

Quy tắc âm vị học (phonological rule) mô tả cách các âm vị thay đổi hoặc biến đổi thành các biến thể âm vị (allophone) khác nhau trong các ngữ cảnh âm vị học cụ thể. Ví dụ, quy tắc biến âm cuối vô thanh trong tiếng Anh.

Âm tiết mở (open syllable) là âm tiết không có âm cuối, tức là kết thúc bằng nguyên âm. Âm tiết đóng (closed syllable) là âm tiết có âm cuối, tức là kết thúc bằng một hoặc nhiều phụ âm.