Đề thi, bài tập trắc nghiệm online Tâm lý học đại cương – Đề 10

Tâm lý học tập trung vào mô tả, giải thích và dự đoán hành vi và quá trình tinh thần. Đánh giá giá trị đạo đức của hành vi thuộc phạm trù triết học đạo đức, không phải mục tiêu chính của tâm lý học.

Tâm lý học hành vi, hay chủ nghĩa hành vi, là trường phái tập trung vào hành vi quan sát được và vai trò của môi trường (thông qua học tập và kinh nghiệm) trong việc hình thành hành vi. Các trường phái khác có cách tiếp cận khác nhau.

Tâm lý học phân tích (hay còn gọi là tâm lý học chiều sâu, tiêu biểu là Sigmund Freud và Carl Jung) đặc biệt nhấn mạnh vai trò của tiềm thức (vô thức) trong việc chi phối suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của con người.

Quan sát tự nhiên là phương pháp nghiên cứu trong đó nhà nghiên cứu quan sát và ghi lại hành vi một cách có hệ thống trong môi trường tự nhiên, không cố gắng can thiệp hoặc kiểm soát các biến số.

Trong một thí nghiệm, biến số độc lập là biến số mà nhà nghiên cứu chủ động thao tác hoặc thay đổi để xem xét ảnh hưởng của nó đến biến số phụ thuộc. Biến số phụ thuộc là biến số được đo lường và được cho là bị ảnh hưởng bởi biến số độc lập.

Neuron cảm giác (hay neuron hướng tâm) nhận thông tin từ các cơ quan cảm giác và truyền tín hiệu này về hệ thần kinh trung ương (não và tủy sống). Neuron vận động (neuron ly tâm) truyền tín hiệu từ hệ thần kinh trung ương đến cơ và tuyến.

Dopamine là chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến nhiều chức năng, bao gồm cảm giác khoái cảm, động lực, và kiểm soát vận động. Serotonin liên quan đến tâm trạng, giấc ngủ, và sự thèm ăn; Norepinephrine liên quan đến phản ứng căng thẳng và sự tỉnh táo; GABA là chất dẫn truyền thần kinh ức chế chính trong não.

Thùy chẩm nằm ở phía sau não bộ và chủ yếu chịu trách nhiệm xử lý thông tin thị giác. Các thùy não khác có chức năng khác nhau: thùy trán liên quan đến chức năng điều hành, lập kế hoạch và vận động; thùy đỉnh liên quan đến cảm giác xúc giác, nhiệt độ, đau và áp lực; thùy thái dương liên quan đến thính giác, trí nhớ và ngôn ngữ.

Cảm giác (sensation) là quá trình các cơ quan cảm giác tiếp nhận năng lượng vật lý từ môi trường và chuyển đổi chúng thành tín hiệu thần kinh. Tri giác (perception) là quá trình não bộ tổ chức và diễn giải các tín hiệu cảm giác này để tạo ra nhận thức có ý nghĩa.

Ảo ảnh là sự tri giác sai lệch về một kích thích cảm giác thực tế. Trong ảo ảnh, các cơ quan cảm giác tiếp nhận thông tin chính xác, nhưng não bộ diễn giải thông tin đó một cách sai lầm, dẫn đến tri giác không chính xác về thực tế.

Điều kiện hóa cổ điển (classical conditioning), được Ivan Pavlov khám phá, là loại học tập liên quan đến việc liên kết hai kích thích. Một kích thích trung tính được kết hợp lặp đi lặp lại với một kích thích không điều kiện (gây ra phản ứng tự nhiên) cho đến khi kích thích trung tính (bây giờ là kích thích có điều kiện) cũng có thể gây ra phản ứng tương tự (phản ứng có điều kiện).

Củng cố (reinforcement) trong điều kiện hóa hành động là bất kỳ sự kiện nào làm tăng khả năng hành vi lặp lại trong tương lai. Củng cố tích cực là thêm vào một kích thích dễ chịu, còn củng cố tiêu cực là loại bỏ một kích thích khó chịu.

Trí nhớ ngắn hạn (short-term memory) có khả năng lưu trữ thông tin trong một khoảng thời gian ngắn (khoảng 20-30 giây) và có dung lượng hạn chế. Trí nhớ làm việc (working memory) là một hệ thống phức tạp hơn, cho phép chúng ta vừa lưu trữ vừa thao tác thông tin trong trí nhớ ngắn hạn.

Mã hóa (encoding) là quá trình chuyển đổi thông tin từ một dạng này sang dạng khác để có thể được lưu trữ trong trí nhớ. Trong ngữ cảnh này, mã hóa đề cập đến việc chuyển thông tin từ trí nhớ ngắn hạn sang trí nhớ dài hạn để lưu trữ lâu dài.

Trí nhớ tường thuật (episodic memory) là một loại trí nhớ dài hạn lưu trữ các sự kiện và trải nghiệm cá nhân, bao gồm cả thông tin về thời gian và địa điểm xảy ra sự kiện. Trí nhớ ngữ nghĩa (semantic memory) lưu trữ kiến thức chung về thế giới; trí nhớ thủ tục (procedural memory) lưu trữ kỹ năng vận động và thói quen.

IQ (Intelligence Quotient) là chỉ số đo lường khả năng nhận thức chung của một người so với độ tuổi của họ. Các bài kiểm tra IQ thường đánh giá nhiều khía cạnh của trí tuệ, bao gồm khả năng ngôn ngữ, không gian, logic và toán học, nhưng không bao gồm trí tuệ cảm xúc hay sự sáng tạo một cách trực tiếp.

Howard Gardner đề xuất Thuyết đa trí tuệ, ban đầu xác định bảy loại trí thông minh khác nhau, sau đó mở rộng lên ít nhất tám loại (và có thể nhiều hơn), bao gồm trí thông minh ngôn ngữ, logic-toán học, không gian, âm nhạc, vận động cơ thể, giao tiếp cá nhân, nội tâm và tự nhiên.

Động lực nội tại (intrinsic motivation) là động lực xuất phát từ bên trong cá nhân, từ sự thích thú, hài lòng, và thỏa mãn vốn có trong chính hoạt động đó. Động lực ngoại tại (extrinsic motivation) đến từ phần thưởng hoặc sự trừng phạt từ bên ngoài.

Tháp nhu cầu của Maslow sắp xếp các nhu cầu của con người theo thứ bậc, từ cơ bản đến cao cấp. Nhu cầu sinh lý (như ăn, uống, ngủ, thở) là những nhu cầu cơ bản nhất và cần được đáp ứng đầu tiên trước khi các nhu cầu cao hơn trở nên quan trọng.

Cảm xúc sợ hãi thường kích hoạt phản ứng căng thẳng của cơ thể, chuẩn bị cho việc đối phó với mối đe dọa. Phản ứng 'chiến đấu hoặc bỏ chạy' và phản ứng 'đóng băng' là hai phản ứng phổ biến liên quan đến sợ hãi. Phản ứng 'kết bạn' (tend-and-befriend) thường liên quan đến căng thẳng xã hội và có xu hướng tìm kiếm sự hỗ trợ từ người khác.

Nhân cách (personality) đề cập đến các kiểu mẫu hành vi, suy nghĩ và cảm xúc điển hình và tương đối ổn định của một cá nhân, thể hiện qua thời gian và các tình huống khác nhau. Nó phân biệt người này với người khác và tạo nên sự nhất quán trong hành vi của họ.

Thuyết Năm yếu tố nhân cách (Big Five) mô tả nhân cách bằng năm chiều đo rộng lớn: Hướng ngoại (Extraversion), Dễ chịu (Agreeableness), Tận tâm (Conscientiousness), Ổn định cảm xúc (Neuroticism, đôi khi được gọi là Emotional Stability), và Cởi mở với kinh nghiệm (Openness to Experience).

Chuyển di (displacement) là một cơ chế phòng vệ tâm lý trong đó cảm xúc, xung năng không chấp nhận được (thường là tức giận hoặc thất vọng) được chuyển hướng từ đối tượng ban đầu gây ra cảm xúc sang một đối tượng hoặc người khác ít đe dọa hơn. Ví dụ, tức giận với sếp nhưng trút giận lên người thân.

Tâm lý học xã hội (social psychology) là lĩnh vực nghiên cứu về cách suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của cá nhân bị ảnh hưởng bởi sự hiện diện thực tế, tưởng tượng hoặc ngụ ý của người khác. Nó tập trung vào các quá trình xã hội như thái độ, ảnh hưởng xã hội, quan hệ giữa các cá nhân và nhóm.

Tuân thủ (conformity) là sự thay đổi hành vi hoặc niềm tin để phù hợp với áp lực nhóm, có thể là áp lực thực tế (có người khác hiện diện) hoặc tưởng tượng (nhận thức về kỳ vọng của nhóm). Vâng lời (obedience) là vâng theo yêu cầu trực tiếp từ người có quyền lực; thay đổi thái độ (attitude change) có thể là kết quả của nhiều yếu tố, bao gồm cả ảnh hưởng xã hội.

Nghiên cứu Milgram về sự vâng lời (Milgram experiment on obedience) đo lường mức độ mà người tham gia (trong vai 'người dạy') sẵn sàng tuân theo lệnh của người có quyền lực (nhà nghiên cứu) để gây ra những cú sốc điện (giả) cho người khác (trong vai 'người học') khi họ trả lời sai câu hỏi.

Định kiến (prejudice) là thái độ tiêu cực hoặc cảm xúc tiêu cực hướng tới một nhóm người (hoặc thành viên của nhóm đó) dựa trên khái quát hóa không chính xác và không linh hoạt (khuôn mẫu). Định kiến có thể dẫn đến hành vi phân biệt đối xử (discrimination), là hành động tiêu cực hướng tới nhóm người bị định kiến.

Theo lý thuyết phát triển tâm lý xã hội của Erik Erikson, giai đoạn 'Đồng nhất bản sắc vs. Mơ hồ vai trò' (Identity vs. Role Confusion) xảy ra trong độ tuổi thanh niên (khoảng 12-18 tuổi). Trong giai đoạn này, thanh thiếu niên cố gắng tìm kiếm và hình thành bản sắc cá nhân của mình.

Jean Piaget là nhà tâm lý học người Thụy Sĩ nổi tiếng với lý thuyết về sự phát triển nhận thức (cognitive development). Lý thuyết của Piaget mô tả các giai đoạn phát triển tư duy và nhận thức của trẻ em từ sơ sinh đến tuổi trưởng thành.

Khủng hoảng tuổi trung niên (midlife crisis) là một khái niệm phổ biến liên quan đến giai đoạn tuổi trung niên (thường từ 40-65 tuổi). Trong giai đoạn này, một số người có thể trải qua sự tự vấn, hoài nghi về cuộc sống và những quyết định đã đưa ra, dẫn đến cảm giác khủng hoảng.