Đề thi, bài tập trắc nghiệm online Tâm lý học đại cương – Đề 2

Tâm lý học tập trung nghiên cứu về hành vi (behavior) có thể quan sát được và các quá trình tâm lý (mental processes) bên trong như suy nghĩ, cảm xúc, nhận thức,... Các lựa chọn khác thuộc về các ngành khoa học khác như sinh học thần kinh, xã hội học, và lịch sử học.

Thực nghiệm (experiment) là phương pháp duy nhất cho phép nhà nghiên cứu thao tác một biến độc lập để xem xét ảnh hưởng của nó lên biến phụ thuộc, từ đó xác định mối quan hệ nhân quả. Các phương pháp khác như quan sát tự nhiên, nghiên cứu tương quan và nghiên cứu trường hợp chủ yếu mô tả hoặc tìm mối liên hệ, chứ không xác định nhân quả.

Thuyết phân tâm học (Psychoanalytic theory) của Sigmund Freud tập trung vào vô thức (unconscious mind) và những trải nghiệm thời thơ ấu như yếu tố quyết định nhân cách và hành vi. Các thuyết khác có cách tiếp cận khác: thuyết hành vi tập trung vào hành vi quan sát được, thuyết nhân văn nhấn mạnh tiềm năng phát triển và tự do ý chí, thuyết nhận thức tập trung vào quá trình suy nghĩ và xử lý thông tin.

Phản xạ có điều kiện (conditioned reflex) được hình thành thông qua quá trình liên tưởng (association), trong đó một kích thích trung tính được kết hợp lặp đi lặp lại với một kích thích không điều kiện, khiến kích thích trung tính dần dần tạo ra phản ứng tương tự. Đây là cơ chế chính của học tập kinh điển (classical conditioning).

Trí nhớ giác quan (sensory memory) là một loại trí nhớ rất ngắn hạn, lưu giữ thông tin cảm giác trong một khoảng thời gian rất ngắn (vài giây). Trí nhớ thủ tục (procedural memory), trí nhớ ngữ nghĩa (semantic memory) và trí nhớ sự kiện (episodic memory) đều là các loại trí nhớ dài hạn (long-term memory), lưu giữ thông tin trong thời gian dài hơn, thậm chí suốt đời.

Động lực bên trong (intrinsic motivation) là động lực xuất phát từ bên trong cá nhân, thúc đẩy hành vi vì chính sự thỏa mãn, hứng thú hoặc niềm vui mà hành vi đó mang lại. Động lực bên ngoài (extrinsic motivation) đến từ các yếu tố bên ngoài như phần thưởng hoặc hình phạt.

Ngạc nhiên (surprise) thường được liệt kê trong danh sách các cảm xúc cơ bản (basic emotions), bên cạnh các cảm xúc như vui, buồn, giận, sợ, ghê tởm. Các cảm xúc khác như ghen tị, xấu hổ, hối hận thường được xem là cảm xúc phức tạp hoặc thứ cấp, phát triển sau và có yếu tố xã hội, nhận thức cao hơn.

Chú ý (attention) là quá trình nhận thức cho phép chúng ta chọn lọc và tập trung vào một số thông tin nhất định từ môi trường xung quanh, đồng thời bỏ qua các thông tin khác. Điều này giúp chúng ta xử lý thông tin hiệu quả hơn trong môi trường phức tạp.

Tâm lý học Gestalt nhấn mạnh rằng chúng ta tri giác thế giới không phải thông qua các phần riêng lẻ mà là một tổng thể (whole) có cấu trúc và ý nghĩa. 'Gestalt' trong tiếng Đức có nghĩa là 'hình dạng' hoặc 'mô hình'. Nguyên tắc cơ bản là 'tổng thể lớn hơn tổng các bộ phận'.

Học tập quan sát (observational learning), còn gọi là học tập xã hội, xảy ra khi chúng ta học hỏi hành vi mới bằng cách quan sát người khác (mô hình) và bắt chước hành vi của họ. Albert Bandura là một nhà tâm lý học nổi tiếng với nghiên cứu về học tập quan sát.

Trong thuyết phân tâm học, bản ngã (ego) hoạt động theo nguyên tắc hiện thực (reality principle), cố gắng thỏa mãn các xung năng của bản năng (id) theo những cách thức chấp nhận được trong xã hội và đồng thời đáp ứng yêu cầu của siêu ngã (superego). Nó đóng vai trò trung gian, cân bằng giữa các lực lượng đối lập.

Rối loạn lo âu lan tỏa (GAD) được đặc trưng bởi sự lo lắng quá mức và dai dẳng về nhiều sự kiện hoặc hoạt động khác nhau trong cuộc sống, gây ra căng thẳng và khó chịu đáng kể. Nó khác với các rối loạn lo âu khác như rối loạn ám ảnh sợ hãi (phobias), rối loạn hoảng sợ (panic disorder), và rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) ở bản chất lan tỏa và không tập trung vào một đối tượng cụ thể.

Thuyết nhân văn (humanistic psychology) tập trung vào tiềm năng độc đáo của con người để phát triển, tự do ý chí, và xu hướng tự hiện thực hóa (self-actualization) – trở thành phiên bản tốt nhất của chính mình. Các nhà tâm lý học nhân văn như Abraham Maslow và Carl Rogers nhấn mạnh sự tích cực và khả năng tự chủ của con người.

Theo Erik Erikson, giai đoạn phát triển tâm lý xã hội 'năng suất vs. trì trệ' (generativity vs. stagnation) diễn ra ở tuổi trung niên (khoảng 40-65 tuổi). Trong giai đoạn này, người trưởng thành cố gắng tạo ra sự khác biệt cho thế hệ sau (năng suất) hoặc cảm thấy trì trệ và không đóng góp. 'Khủng hoảng tuổi trung niên' thường xảy ra trong giai đoạn này khi người ta đánh giá lại cuộc sống và sự nghiệp của mình.

Thí nghiệm 'Little Albert' là một ví dụ kinh điển về học tập kinh điển (classical conditioning). Watson và Rayner đã tạo ra phản xạ sợ hãi ở bé Albert đối với một con chuột trắng bằng cách kết hợp chuột trắng (kích thích trung tính) với tiếng động lớn (kích thích không điều kiện) gây sợ hãi. Thí nghiệm này cho thấy cảm xúc sợ hãi có thể được học thông qua liên tưởng.

Hồi hải mã (hippocampus) là một cấu trúc não bộ thuộc hệ viền, đóng vai trò then chốt trong việc hình thành ký ức mới, đặc biệt là ký ức dài hạn và ký ức không gian (ví dụ như nhớ đường đi). Tổn thương hồi hải mã có thể dẫn đến chứng quên thuận chiều (anterograde amnesia), mất khả năng hình thành ký ức mới.

Nguyên tắc 'tiệm cận' (shaping) là một kỹ thuật trong học tập thao tác (operant conditioning) để dạy các hành vi phức tạp. Nó bao gồm việc thưởng (reinforce) cho các hành vi ngày càng gần với hành vi mục tiêu mong muốn. Bằng cách này, hành vi dần dần được 'nặn' thành hình dạng mong muốn.

Tự kỷ ám thị (self-fulfilling prophecy) xảy ra khi kỳ vọng của chúng ta về người khác (hoặc về chính mình) ảnh hưởng đến hành vi của chúng ta đối với họ, và hành vi đó lại khiến họ hành động theo cách xác nhận kỳ vọng ban đầu. Ví dụ, nếu giáo viên kỳ vọng học sinh A học giỏi, họ có thể đối xử với A khác biệt, và điều này có thể giúp A thực sự học giỏi hơn.

Tự điều chỉnh cảm xúc (self-regulation or self-management) là một thành phần quan trọng của trí tuệ cảm xúc (EQ), liên quan đến khả năng kiểm soát và quản lý cảm xúc của bản thân một cách hiệu quả, bao gồm cả việc kiểm soát xung động, quản lý căng thẳng, và thích ứng với sự thay đổi. Các thành phần khác của EQ bao gồm tự nhận thức cảm xúc, động lực bản thân, đồng cảm và kỹ năng xã hội.

Hội chứng Stockholm là một trạng thái tâm lý đặc biệt, xảy ra khi nạn nhân bị bắt cóc hoặc giữ làm con tin phát triển cảm xúc tích cực, thậm chí là đồng cảm hoặc trung thành, đối với kẻ bắt cóc của mình. Hiện tượng này có thể là một cơ chế đối phó để nạn nhân sinh tồn trong tình huống nguy hiểm.

Thang đo Wechsler (Wechsler Scales) là một trong những thang đo trí thông minh (IQ tests) được sử dụng rộng rãi nhất, bao gồm các phiên bản dành cho người lớn (WAIS), trẻ em (WISC), và trẻ mẫu giáo (WPPSI). Các thang đo này đánh giá nhiều khía cạnh khác nhau của trí thông minh, như trí tuệ ngôn ngữ và trí tuệ thực hiện. Thang đo Rorschach là trắc nghiệm phóng chiếu nhân cách, MMPI là trắc nghiệm nhân cách, và Likert là thang đo thái độ.

Ảo ảnh đám đông (pluralistic ignorance) xảy ra khi mọi người trong một nhóm tin rằng họ là người duy nhất không thoải mái hoặc không hiểu rõ tình huống, trong khi thực tế là nhiều người khác cũng có cảm giác tương tự. Điều này dẫn đến việc không ai hành động vì nghĩ rằng mọi người khác đều ổn, ngay cả trong tình huống khẩn cấp.

Thăng hoa (sublimation) là một cơ chế phòng vệ lành mạnh, trong đó các xung năng hoặc thôi thúc bản năng không được xã hội chấp nhận (thường là tình dục hoặc hung hăng) được chuyển hướng sang các hành vi hoặc hoạt động được xã hội đánh giá cao và chấp nhận, ví dụ như nghệ thuật, thể thao, hoặc công việc sáng tạo. Đây được xem là cơ chế phòng vệ 'cao cấp' vì nó mang lại lợi ích cho cá nhân và xã hội.

Thuyết 'tam giác tình yêu' của Robert Sternberg cho rằng tình yêu có ba thành phần chính: đam mê (passion), sự thân mật (intimacy), và sự cam kết (commitment). Sự kết hợp khác nhau của ba thành phần này tạo ra các loại tình yêu khác nhau, ví dụ như tình yêu lãng mạn (đam mê + thân mật), tình yêu bạn hữu (thân mật + cam kết), tình yêu say đắm (đam mê + cam kết), và tình yêu hoàn hảo (đam mê + thân mật + cam kết).

Thí nghiệm 'nhà tù Stanford' của Philip Zimbardo cho thấy vai trò xã hội và tình huống có thể có tác động mạnh mẽ đến hành vi của con người. Những sinh viên tình nguyện được giao vai trò lính canh hoặc tù nhân đã nhanh chóng nhập vai và thể hiện hành vi phù hợp với vai trò đó, bất kể nhân cách ban đầu của họ. Thí nghiệm này gây tranh cãi về mặt đạo đức nhưng cung cấp cái nhìn sâu sắc về sức mạnh của tình huống.

Trí nhớ sự kiện (episodic memory) là một loại trí nhớ dài hạn, liên quan đến việc nhớ lại các sự kiện cụ thể, cá nhân đã xảy ra trong quá khứ, kèm theo bối cảnh thời gian và không gian. Ví dụ như nhớ lại bữa tiệc sinh nhật lần thứ 10 của bạn, chuyến đi nghỉ hè, hoặc buổi hòa nhạc bạn đã xem. Trí nhớ ngữ nghĩa là trí nhớ về kiến thức chung, trí nhớ thủ tục là trí nhớ về kỹ năng vận động, và trí nhớ làm việc là trí nhớ ngắn hạn dùng để xử lý thông tin tạm thời.

Nguyên tắc 'gần gũi' (proximity) là một trong các quy luật Gestalt về tri giác nhóm (Gestalt principles of grouping). Nó nói rằng các đối tượng ở gần nhau về không gian có xu hướng được tri giác là thuộc cùng một nhóm. Ví dụ, các dấu chấm xếp gần nhau sẽ được nhìn nhận thành nhóm hơn là các dấu chấm xếp xa nhau.

Liệu pháp nhận thức - hành vi (Cognitive Behavioral Therapy - CBT) là một phương pháp trị liệu tâm lý hiệu quả, tập trung vào việc xác định và thay đổi các suy nghĩ (nhận thức) tiêu cực, méo mó và các hành vi không thích nghi. CBT dựa trên nguyên tắc rằng suy nghĩ, cảm xúc và hành vi có liên quan chặt chẽ với nhau và ảnh hưởng lẫn nhau.

Hệ thần kinh giao cảm (sympathetic nervous system) là một phần của hệ thần kinh tự chủ, có chức năng chính là kích hoạt phản ứng 'chiến đấu hoặc bỏ chạy' (fight-or-flight response) khi cơ thể gặp phải tình huống nguy hiểm hoặc căng thẳng. Nó làm tăng nhịp tim, tăng huyết áp, giãn đồng tử, và giải phóng năng lượng để chuẩn bị cho hành động. Hệ thần kinh phó giao cảm (parasympathetic nervous system) đối lập với hệ giao cảm, có chức năng kiểm soát các hoạt động nghỉ ngơi và tiêu hóa.

Theo Tháp nhu cầu Maslow (Maslow's Hierarchy of Needs), các nhu cầu sinh lý (physiological needs) như ăn, uống, ngủ, thở... là những nhu cầu cơ bản nhất, nằm ở đáy tháp. Các nhu cầu này phải được đáp ứng trước khi các nhu cầu cao hơn như nhu cầu an toàn, nhu cầu yêu thương và thuộc về, nhu cầu được tôn trọng, và nhu cầu tự hiện thực hóa trở nên quan trọng.